ملی مذهبی _ شورش اعتراضی است به یک سیاست یا برنامه خاص اما جنبش علاوه بر اعتراض به سیاست و برنامه خاص چشم انداز و آینده کمابیش روشنی را نیز ترسیم می کند لذا جنبش در مقایسه با شورش ماهیتی ایجابی دارد. اما میان این دو کنش جمعی یعنی شورش و جنبش تفاوتهای مهم دیگری هم هست از جمله این تفاوتها تداوم در حرکت است هر جنبشی عموماً با شورش آغاز می شود ولی عوامل متعدد دیگری از جمله تداوم اعتراض و شکل گیری منظومه ای از مطالبات که تصویر آینده بهتر را می سازد می تواند شورش را به جنبش تبدیل کند.
در اعتراضات آبان ۱۳۹۸ وجوه سلبی اعتراض را به روشنی می بینیم اما تبدیل این اعتراض به جنبش نیازمند حضور نیروی اجتماعی است که آن را سازمان دهی کند. حاصل آنکه می توان نتیجه گرفت اعتراضات آبان بیشتر شورش بود تا جنبش. طبقانی وارد یک کنش اعتراضی میشوند که انگیزه لازم را برای آن داشته باشند. افزایش قیمت بنزین بر اساس مطالعات متعدد زندگی طبقه فرودست را به شدت تحت تأثیر قرار میدهد مطالعاتی که در ایران انجام شده نشان میدهد بعد از هر بار افزایش قیمت انرژی به ویژه ،بنزین هزینه خانوارهای دهک اول تا ششم جامعه دچار تغییر می شود. به این ترتیب که خانوارهای کم درآمد ناچار میشوند از هزینه تفریح آموزش و مسکن بکاهند و هزینه خوراک و حمل و نقل را افزایش دهند. لذا از کیفیت زندگی آنان بسیار کاسته میشود. در اعتراضات دی ۹۶ شاهد حضور فرودستان بودیم اما از آن زمان تا آبان ۹۸ جمعیت تهیدستان به شدت افزایش پیدا کرد و جمعیت بیشتری نگران عواقب سیاستهای اقتصادی از جمله افزایش قیمت بنزین برای معیشت و زندگیشان شدند. بنابراین علاوه بر شوک ناشی از افزایش قیمت بنزین نارضایتی های پیشین نیز انگیزههای قدرتمندی برای اعتراض فراهم کرد بالا بودن نرخ تورم بیکاری و پایین بودن احساس امنیت انسانی، همه اقشار جامعه به ویژه گروههای سنی جوان را مستعد اعتراض و شورش می کند.
این تصور که فرودستان فقط حاشیه نشیان شهری هستند خطا است. با توجه به افزایش فقر و نابرابری در سالهای گذشته فقرای جامعه فرودستان) جمعیتی بسیار بیشتر از حاشیه نشینان شهری را تشکیل می دهند. علاوه بر این حاشیه نشینی شهری تعریف کاملی برای کسانی که دچار فقر مسکن هستند نیست مطابق برخی برآوردها حدود ۱۱ تا ۲۰ میلیون نفر از جمعیت ایران در سکونت گاه های غیر رسمی زندگی میکنند تمام کسانی که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند در شرایط اسکان غیر رسمی یا به تعبیر نه چندان دقیق حاشیه نشینی به سر می برند منحصراً کسانی که به دلیل جاذبه شهرنشینی و رفاه ،شهری زادگاه خویش را رها کرده و به سوی قطبهای صنعتی و بازارهای کار در شهرها کشانده شدهاند حاشیه نشین نیستند بلکه بخش مهمی از ساکنان مناطق حاشیه شهرها را کسانی تشکیل میدهند که قبلاً ساكن مراکز شهری بوده اند اما به دلیل هزینه بالای مسکن ناچار شده اند به مناطق پیرامون شهرها با مسکن ارزان تر بروند ساکنان مناطق اسکان غیر رسمی در سکونت گاههای غیر متعارف در کنار ساکنان بافت اصلی شهر زندگی میکنند. سکونت گاه های غیر رسمی نظامهای اجتماعی پیچیده و پویایی هستند که در معرض تغییرات پیوسته قرار دارند. در مناطق حاشیه نشین چهره فقر به شدت نمایان است. در اعتراضات آبان ۹۸ طبقه فرودست نقش پررنگی در اعتراضات داشت اما این اعتراضات در متن و بافت اصلی شهرهایی مانند شیراز و اصفهان هم گزارش شد. در این اعتراضات علاوه بر طبقات محروم جامعه جوانان هم نقش پررنگی داشتند پس در واقع ما از یک سو با شورش معیشتی ناشی از شوک افزایش قیمت بنزین سروکار داشتیم و از سوی دیگر با جنبش جوانان که به طور کلی از وضع موجود به شدت ناراضی اند.
جنبش جوانان شهری تلاشهای ناهماهنگی است که جهتی عام دارد و به آهستگی و همراه با تأمل به آن سو حرکت می.کند جنبش جوانان طولانی مدت و مداوم است این جنبش معمولاً رهبری شناخته شده ای ندارد و تبلور یک اعتراض یا ترسیم کلی نوعی موجودیت آرمان شهری اما فاقد تعریف دقیق است. از حیث جمعیت شناختی منظور از جوانان افراد در بازه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال هستند. در غالب جنبشهای جوانان و جوانان شهری دانشجویان و دانش آموزان محوریت دارند.
در میان جنبشهای اجتماعی جنبش جوانان به دلیل ماهیت دموکراسی طلبانه واجد اهمیت ویژه ای در مباحث گذار به دموکراسی .است. در همه کشورها جنبشهای جوانان به دنبال گسترش حقوق شهروندی تثبیت حق تعیین سرنوشت و استقرار نظامهای سیاسی دموکراتیک هستند. دموکراسی اساس مطالبات جوانان را تشکیل میدهد دموکراسی خواهی هسته مرکزی مطالبات نسل جوان است که گاه ضد استعماری گاه ضد استبدادی و گاه به شکل مبارزات سیاسی – اجتماعی در درون نظام سیاسی دموکراتیک است. از منظر جامعه شناختی، جنبش جوانان متکی به طبقه خاصی نیست و دانشجویان و دانش آموزان محور اصلی جنبش را تشکیل میدهند آنها به دلیل در اختیار داشتن وقت کافی ارتباط و تعامل نزدیک با اندیشهها و تفکرات نو و برخورداری از اعتبار و منزلت در میان مردم از ویژگیهای مناسب تری برای ایفای نقش جدی تر در میان جوانان و انسجام بخشی به یک جنبش اجتماعی در راستای گذار به دموکراسی برخوردارند جنیش جوانان ترکیبی است از طبقات فرودست و متوسط با دغدغه های خاص خود اگر چه این موضوع به معنای نادیده گرفتن انگیزه های اقتصادی قوی برای اعتراض نیست
اگرچه طبقه متوسط در حال حاضر با دغدغه های معیشتی جدی روبه رو است. این دغدغه ها باعث نمیشود خصلتهای سیاسی و فرهنگی خود را کنار بگذارد. به همین دلیل در ارزیابی اعتراضات اخیر نمی توان به کل نتیجه گرفت که در همه جا تمایل به خشونت بالا بوده است. برای ،مثال خاموش کردن اتومبیل کنشی کاملاً مدنی است که در روزهای اول اعتراضات شاهد آن بودیم. اما برخورد بسیار خشنی که با این اعتراضات صورت گرفت باعث شد واکنش های خشونت آمیز در حدی بیشتر از آنچه انتظار میرفت بروز کند.
معترضان آبان ۱۳۹۸ را ترکیبی از طبقات کم درآمد و فرودست و طبقه متوسط تشکیل می دادند مطالبات مطرح شده در شعارها ترکیبی بود از مطالبات هر دو طبقه اگرچه اعتراضات دی ۹۶ از نوع جنبش نان ،بود اعتراضات آبان ۹۸ تنها به اعتراضات معیشتی محدود نبود و مطالبات سیاسی هم در آن گزارش شد. ضمن اینکه اگرچه انگیزه آغازین هر کنش اعتراضی را موضوع و محرک خاصی (مثل افزایش قیمت بنزین شکل میدهد هیچ تضمینی نیست که در ادامه اعتراضات مطالبات دیگر مطرح نشود. در اعتراضات ،آبان نقطه شروع کنشها بالا رفتن قیمت بنزین بود ولی در ادامه معترضان شعارهای سیاسی هم سر دادند.
فرهنگ سیاسی کلیت جامعه ایران در سالهای گذشته مدنی تر شده است. در حافظه جمعی مردم هنوز راهپیمایی سکوت بیست و پنجم خرداد ۸۸ جنبش سبز زنده است. جامعه ایران به خوبی آموخته که بیان اعتراض به صورت مدنی و غیر خشونت آمیز فوایدی بسیار بیشتر و هزینه هایی بسیار کمتر از اعتراضات خشونت آمیز دارد حرکتهایی مثل خاموش کردن اتومبیل در خیابان یا نشستن مردم برخی شهرستانها در خیابان شکل های کاملاً مدنی اعتراض است. انتخاب این روشهای نافرمانی خشونت گریز در شرایطی است که تمام ساختارهای قانونی سیاسی و مدیریتی حاکم بر کشور در دهه های اخیر به شدت مردم را به سمت خشونت سوق داده اند از این رو اگر هم خشونتی از جانب بخشهایی از معترضان بروز کرده، واکنشی بوده به اجرای سیاست سرکوب با این وجود نمی توان منکر این شد که در سالهای اخیر به دلیل وضعیت نابسامان اقتصادی – اجتماعی روند خشونت در جامعه ایران رو به افزایش بوده است. در این سال ها، بر میزان خشونتهای بین فردی و خشونتهای خانگی افزوده شده است. خشونت ساختاری فراگیرترین شدیدترین و ماندگارترین نوع خشونت است و سطوح دیگر خشونت از جمله خشونت ،فردی خانوادگی و حتی جمعی تابعی هستند از خشونتهایی که ساختارها بر جوامع تحمیل میکنند تصویب قوانین تبعیض آمیز علیه زنان اقلیتها و سایر گروههای محروم یا مقاومت ساختارها در برابر تغییر قوانین تبعیض آمیز خشونت را در سراسر جوامع بازتولید می کند. سیاست های ناعادلانه ،اقتصادی، ضد ،توسعه رانتیر و کاهنده رفاه عمومی نظام مبتنی بر فساد و تبعیض، فقر و نابرابری فزاینده را که مولد خشونت فرادستان علیه فرودستان است تقویت می.کند سیاستهای خارجی تنش زا مولد احساس عدم امنیت عمومی است و به مهاجرت اجباری تحصیل کردگان و طبقه متوسط منجر می شود تا آنها را در معرض انواع خشونتها در آن سوی مرزها قرار دهد.
آیا جامعه ای که هر شب با نگرانی از جنگی قریب الوقوع به خواب می رود در معرض خشونتی نظام مند نیست؟ آیا خشونتی فراگیرتر از تورم ساختاری که هر روز فشار و استرس بیشتری بر مزدبگیران طبقات متوسط و فقیر تحمیل می کند می توان سراغ گرفت؟ آیا خشونت را جز در چهره کودکان خیابانی، زباله جمع کن و آنها که به جای حضور در کلاس درس ناچارند تمام روز را در کارگاه های آجرپزی، شیشه گری و امثال آن بگذرانند میتوان یافت؟ آیا خشونتی تلخ تر از درد زن اخراج شده از کارگاه کارفرمای حریص میتوان مجسم کرد؟ آیا خشونتی مخرب تر از زندگی روزمره کارگران و زحمتکشانی که هر روز با اضطراب از دست دادن کار یا پرداخت نشدن حقوق آخر ماه از خواب برمی خیزند میتوان سراغ گرفت؟ آیا خشونتی بی پرواتر و شرم آورتر از خون بر برف شتک زده کولبران هست؟ بر این اساس، ملتی قربانی رسوخ خشونت ساختاری در همۀ ابعاد زندگی است، اما باز هم با هوشیاری تمام پرهیز از خشونت را معیار و مبنای تلاشهای خود برای ایجاد زندگی بهتر قرار می دهد.
بی تردید اعتراضات آبان و پس از آن اعتراضات به ساقط شدن هواپیمای اوکراینی آخرین کنشهای اعتراضی نسبت به وضعیت کنونی نیست اغلب ناظران اجتماعی و سیاسی معتقدند در آینده ای دور یا نزدیک بار دیگر شاهد اعتراضات مشابه خواهیم بود از این رو مهمترین توصیه برای کاهش تنشها و پیشگیری از اعتراضات آینده شروع اصلاحات ساختاری به منظور خروج از بحران های کنونی است.
* سخن آخر: بخش نهایی “آتش خاموش” نگاهی به اعتراضات آبان ۹۸ ؛ کاری از موسسه رحمان به مدیریت سعید مدنی
