ملی مذهبی _ انتشار دو خبر در مورد تخریب بافت تاریخی شهرهای تهران و شیراز، رسانه‌ها، کارشناسان میراث فرهنگی و برخی از مسوولان شهری را به واکنش وا داشت. شباهت‌های «طرح توسعه امامزاده یحیی» تهران با «طرح توسعه حرم شاهچراغ» شیراز این نگرانی را ایجاد کرده‌اند که بافت تاریخی تهران هم علی‌رغم مخالفت‌های طرفداران میراث فرهنگی، قربانی این طرح شود. علاوه بر این، سخنان شهردار منطقه ۱۲ تهران در حمایت از این طرح هم نگرانی از تخریب بخش بزرگی از محله «عودلاجان» را بیشتر کرده است.
طرح توسعه امامزاده یحیی و واکنش شهردار منطقه ۱۲
در روزهای گذشته، خبرگزاری «ایسنا» از طرحی خبر داد که بر اساس آن قرار است با هدف گسترش صحن و شبستان امامزاده یحیی در منطقه ۱۲ تهران، فضایی به وسعت ۳۸ هزار متر مربع در بافت ثبت شده عودلاجان در اختیار این طرح قرار گیرد و این محله تخریب شود.
بنا بر گزارش ایران وایر ، این طرح تازه به کمیسیون ماده پنج رسیده است و هنوز تا اجرایی شدن راهی طولانی دارد. اما سابقه چنین طرح‌هایی حکایت از آن دارد که تصویب آن‌ها در چند مرحله و با اما و اگر نهایی شده و سرانجام به تخریب بافت تاریخی می‌انجامد.به نوشته روزنامه «پیام ما»، ۱۳۹ خانه درست در وسط بافت تاریخی عودلاجان باید صاف شوند تا امامزاده یحیی به تقلید از «حرم عبدالعظیم» در شهر ری و حرم شاهچراغ در شیراز، صحن و سرا و شبستانی بزرگ‌تر داشته باشد.
به نوشته این روزنامه، طرح توسعه از مدت‌ها پیش از طریق رایزنی با تعدادی از مالکان خانه‌ها و مغازه‌هایی که در طرح قرار گرفته‌اند، آغاز شده است و مجریان طرح در مرحله چانه‌زنی برای خرید خانه‌ها هستند. قبل از مطرح شدن رسمی کار نیز یکی دو پلاک در محدوده امامزاده خریداری و خانه واجد ارزش «نشیبا» در ضلع شمالی امامزاده هم تخریب شد. این خانه تاریخی پس از تخریب، به سرویس بهداشتی تغییر کاربری داد.با این حال، «وحید رضا محمدی انارکی»، شهردار منطقه ۱۲ با بیان این که طرح توسعه هنوز در کمیسیون ماده پنج تصویب نشده است و نظر نماینده وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری در آن در نظر گرفته می‌شود، به خبرگزاری ایسنا گفت اگر میراث فرهنگی اجازه ندهد، هیچ بنا یا بافت میراثی در این منطقه تخریب نخواهد شد.
علی‌رغم سخنان شهردار منطقه ۱۲، احتمال تخریب خانه‌هایی که هنوز به ثبت میراث فرهنگی نرسیده‌اند ولی تاریخی محسوب می‌شوند، وجود دارد. ضمن این که تجربه توسعه محوطه شاهچراغ شیراز نشان داده است متولیان امامزادهها با نفوذ سیاسی و مالی خود، سرانجام مجوزهای لازم را از این وزارتخانه می‌گیرند.
این در حالی است که هستی پودفروش، کارشناس تاریخ درباره پیامدهای طرح توسعه امامزاده یحیی به «ایران‌وایر» گفت: «وقتی از تخریب بافت تاریخی یک محله مانند امامزاده یحیی صحبت می‌کنیم، نباید گستره این تخریب را به بحث‌های تاریخی محدود کنیم. در چنین شرایطی، بافت اجتماعی و فرهنگی محله نیز دستخوش تغییر خواهد شد و آن‌چه که از حافظه جمعی محله‌ای شهرها وجود داشته است، از بین خواهد رفت.»
تخریب بافت تاریخی شیراز؛ از مجوز میراث تا فعالیت بی‌سروصدا
خبر دیگری که در روزهای گذشته طرفداران میراث فرهنگی را نگران کرد، آغاز یک پروژه ساخت و ساز در اطراف حرم شاه عبدالعظیم در کنار بافت تاریخی شیراز بود.
«محمدمهدی کلانتری»، دبیر «پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران» به تازگی به روزنامه «شرق» گفته که یک مساحت سه و نیم هکتاری در شرق حرم شاهچراغ از طرف حرم حصارکشی و تجهیز کارگاه شده و عملیات گودبرداری بدون تصویب طرح و طی روند، آغاز شده است.
به گفته او، این محوطه بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ تملک اجباری و تخریب شده بود؛ آن هم در حالی که ۱۰ بنای ثبت ملی بین تخریب شده‌ها وجود داشت.
حالا مسوولان حرم در محدوده‌ای که به گفته کلانتری، ۱۰ سال پیش به زور از مردم گرفته و تملک شد، قصد دارند «صحن پیامبر» بسازند؛ آن هم بدون طی کردن روند قانونی.
او معتقد است که اگر چنین صحنی ساخته شود، فضای مجاور آن هم که جزو بافت تاریخی است، بعد به پارکینگ تبدیل خواهد شد.
سرگذشت طرح سامان‌دهی حرم شاهچراغ نشان می‌دهد که اقدامات وزارت میراث فرهنگی چندان هم تضمین کننده حفاظت از بافت تاریخی نیستند.
یک باستان‌شناس و کارشناس میراث فرهنگی در ایران که نخواست نامش عنوان شود، به «ایران‌وایر» گفت چهار نفر از کارشناسان شناخته شده میراث فرهنگی در اوایل دهه ۹۰ این طرح را تایید کرده‌اند.
این کارشناس توضیح داد: «طرح توسعه حرم شاهچراغ در آن زمان تهیه شده بود ولی تاییدیه میراث فرهنگی را نداشت. طرح سرانجام به پژوهشگاه میراث فرهنگی رسید و چهار نفر از آقایانی که مسوولیتی هم داشتند، نفری یکی دو میلیارد تومان تحت عنوان پژوهش از شاهچراغ گرفتند. این پول در جیب آن‌ها جا خوش کرد. سرانجام هم پس از بررسی، تاییدش کردند.»
او معتقد است که طرح توسعه ۵۷ هکتاری حرم شاهچراغ در بافت تاریخی شیراز سرانجام اجرایی می‌شود، هر چند ممکن است کار را بی سروصدا پیش ببرند: «هیچ تضمینی وجود ندارد که همین رویه، یعنی گرفتن تایید میراث فرهنگی و تخریب بافت تاریخی در مورد طرح توسعه امامزاده یحیی و محله عودلاجان تهران هم تکرار شود.»
قبر فروشی و تجاری‌سازی بلای جان بافت تاریخی
کارشناسانی که در یک هفته گذشته نسبت به تخریب بافت تاریخی در اطراف این دو امامزاده هشدار داده‌اند، یکی از انگیزه‌های متولیان آن را ایجاد فضا برای فروش قبر دانسته‌اند.
«اسکندر مختاری»، کارشناس میراث فرهنگی درباره طرح توسعه امامزاده یحیی تهران گفته بود متولیان قصد دارند مانند فروش قبر در طرح شاهچراغ، «حرم معصومه» قم یا «امامزاده صالح» تجریش، یک زمین را به یک قیمت نازل بخرند و صد برابر بفروشند.
محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران هم درباره ساخت و ساز اخیر در اطراف حرم شاهچراغ و ایجاد صحن پیامبر گفته بود که آن‌ها به دنبال فضا مناسب قبرسازی هستند.
کارشناس میراث فرهنگی ساکن تهران به «ایران‌وایر» گفته است قوانین و ضوابطی برای حفظ بناها و نیز بافت‌های تاریخی در ایران وجود دارد که اگر همه به آن‌ها پایبند باشند، مشکلی برای این محوطه‌ها به‌وجود نخواهد آمد: «اما مشکل این‌جا است که نهادها و افرادی همیشه فراقانونی عمل می‌کنند و قانون را زیر پا می‌گذارند. آن‌ها منافع حزبی، شخصی و صنفی خود را به منافع ملی تشخیص می‌دهند.»
او توضیح داده است: «یک مغازه در بازار تهران که در قلب تهران قدیم قرار گرفته است، متری بیش از سه میلیارد تومان ارزش دارد یا در شاهچراغ که هر قبر میلیاردی به فروش می‌رسد. بنابراین برای سود بردن از این ارزش مالی، قانون زیر پا گذاشته می‌شود. نام این اقدامات، دیگر توسعه نیست، تخریب به خاطر منافع شخصی است؛ مانند ساخت پاساژ در بازار، توسعه ابن بابویه و دارالسلام و تخت فولاد فقط برای منافع شخصی.»
همین بالا بودن ارزش زمین در بافت تاریخی شهرهای بزرگ و مقررات محدود کننده میراث فرهنگی باعث می‌شود که ساکنان خانه‌های تاریخی یا واجد ارزش هم معمولا مخالف فروش خانه خود در پروژه‌هایی مثل توسعه امامزاده یحیی نباشند.
«ناصر کرمی»، اقلیم شناس که حوزه مدیریت شهری و گردش‌گری نیز فعالیت پژوهشی دارد، به «ایران‌وایر» گفته یکی از مشکلات حفظ بافت تاریخی در شهرها این است که مشکل دوگانگی بین منافع شخصی شهروند و منافع عمومی شهر، محیط و چشم‌انداز حل نشده است.
او توضیح داده است: «مالکان خانه‌های تاریخی بزرگی که در وسط شهر قرار دارند، اگر در آن برج‌سازی کنند، صاحب چندین واحد آپارتمانی می‌شوند. منافع آن‌ها در این است. اما وظیفه مدیریت شهری و میراث فرهنگی است که با وضع قوانین و مقررات، دوگانگی منافع مالکان خانه‌های تاریخی با منافع شهر را رفع کنند.»
به گفته ناصر کرمی، مدیران میراث فرهنگی و شهری اغلب می‌خواهند با زور بگویند که تشخیص داده‌اند خانهای جزو میراث فرهنگی است و کسی هم حق ندارد دست به آن بزند یا نوسازی کند: «این مسوولان برنامه‌ای هم برای این که فرد به عنوان مالک یک خانه تاریخی بتواند از منافع خود سود ببرد، ندارد. تالی این مساله، فساد است. افراد با رشوه یا با آسیب زدن به خانه سعی می‌کنند خانه را از فهرست میراث فرهنگی خارج کنند، چون منافع مالی زیادی در این بین وجود دارد.»
توریسم راه به‌سازی و درآمدزایی بافت تاریخی
کارشناسان می‌گویند امکان حفاظت از بافت‌های تاریخی شهرها توسط مالکان آن‌ها و مردم وجود دارد اما این موضوع به سیاست‌گذاری نیازمند است.
وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری این امکان را دارد که با جلب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و مرمت خانه‌ها و بناهای تاریخی، این بناها را برای مدتی به عنوان هتل، اقامتگاه، رستوران و عناوین دیگر در اختیار سرمایه‌گذاران قرار دهد تا به این شکل هم بناها حفظ و مرمت اصولی شوند و هم با حضور مردم، روح جدیدی در آن‌ها دمیده شود.
هستی پودفروش، کارشناس تاریخ در این مورد به «ایران‌وایر» گفت: «در شهرهایی مثل لندن، هرگونه مرمت، بازسازی و تغییری در بافت تاریخی باید با رعایت ضوابط تاریخی و هویتی محله و خانه انجام شود. همین حفظ اصالت و هویت شهری باعث توسعه گردش‌گری می‌شود؛ مثلا در بریتانیا برای فیلم‌سازی نیازی به شهرک سینمایی ندارند، زیرا هویت تاریخی شهر لندن و بسیاری از شهرهای دیگر آن حفظ شده است و تنها با حذف زوائد بصری می‌توانند لوکیشن فیلمی مربوط به ۲۰۰ سال قبل را با کمترین هزینه بازسازی کنند.»
نکته این‌جا است که توریسم شهری در ایران باید چنان رشد کرده باشد که بازسازی و بهره‌برداری از خانهای تاریخی در بخش توریسم درآمدزا باشد اما توریسم شهری تنها در چند شهر ایران پا گرفته است.
ناصر کرمی با بیان این که میراث فرهنگی از توریسم تغذیه می‌کند، در این مورد گفت: «حفاظت از یک خانه تاریخی در محله‌ای قدیمی در تهران را نمی‌توان تنها با یک سکونت ساده توجیه کرد. از نظر اقتصادی، آن خانه یا باید تخریب و در آن آپارتمان ساخته شود یا باید کاربری آن تغییر کند. این تغییر کاربری می‌تواند تبدیل خانه به یک محل توریستی مثل اقامتگاه گردش‌گران یا کافه و رستوران باشد. اما اگر صنعت توریسم به اندازه کافی رشد نکرده باشد، آن ساختمان هم نمی‌تواند به اندازه کافی درآمد ایجاد کند.»
او از شهر کاشان به عنوان یک نمونه خوب رشد توریسم و درآمدزایی بافت تاریخی یاد کرد و گفت: «زمانی که گردش‌گری در آن‌جا رونق گرفت، انگیزه‌های خوبی برای حفظ و مرمت و احیای بافت تاریخی شهر توسط خود شهروندان ایجاد شد. حالا اگر انگیزه‌های مالی کافی برای حفاظت از بافت تاریخی در شهرهایی مثل شیراز و تهران وجود ندارد، دست‌کم برای متولیان امامزادهها انگیزه فروش میلیاردی قبر، آن‌ها را به توسعه محوطه‌های این امامزادهها تشویق می‌کند.
