جمعه بیست و نهم دیماه، بیست و سومین سالگرد درگذشت مرحوم مهندس مهدی بازرگان است، رسم چنین است که در این مناسبت‌ها ذکر خیر و خاطره‌ای از درگذشتگان و تجدید توجه و تأثری از فقدانشان می‌شود، خواستم چند سطری به این سیاق بنویسم که یادم آمد پدر بیش از هر چیز ازشنیدن تعریف و تمجید بیزار و فراری بودند، اما در عوض قدر فضیلت‌ها و خدمات دیگران را به‌خوبی می‌شناختند و فراوان به زبان می‌آوردند. به این راه حل رسیدم که از دوستانشان سخن بگویم که گفته‌اند دوست هر کسی کلید شناخت اوست، اما ایشان دوستان فراوانی در زمینه‌های مختلف دینی، سیاسی، تخصصی و اجتماعی داشتند که گزینشی میان آنان مشکل بود، پیش خود فکر می‌کردم ایکاش ارتباطی با عالم پس از مرگ وجود داشت تا از خودشان سئوال می‌کردم، اما یاد “چهار مردانی” که در همین چند ماهه به دیار باقی سفر کردند، کارم را آسان کرد! همان‌ها که هر کدام یار غاری برای ایشان بودند و کم و بیش حدود نیم قرن با هم محشور و مصاحب بودند.
سال‌ها پیش در خیابان “چهار مردان” قم، و به قول محلی‌ها “چارمندون”، که گویا مرکز و خاستگاه انقلاب در آن شهر بوده، از وجه تسمیه “چهار مردان” از کسانی سئوال کردم ولی هیچکس نشانی از آن مردان قرون گذشته، که نامشان بر مسجد قدیمی آن خیابان نیز نهاده شده است نداشت، هنوز هم نمی‌دانم چگونه مردانی بوده‌اند و آیا هرگز کسی سراغ آنان را گرفته و می‌گیرد، یا همه در تاریخ توقف کرده‌اند؟
باری، همان موقع به یاد قصه اصحاب کهف، مخالفتشان با استبداد شرک آمیز حاکم و پناه بردنشان به غاری زندان مانند افتادم، گویا اصحاب کهف با نومید شدنشان از مردمانی که در خواب غفلت قرون به استبداد حاکم تن داده بودند، هیچ چاره‌ای جز ترک آن مستبدین و نجات خود نداشتند، اما بذری که با قیام و خروج ناگهانی و اعتراض آمیزشان علیه نظام ستمگر کاشتند، پس از سه قرن تبدیل به درختی تناور شد و مردمانی که پس از چندین نسل از طنین فریاد بی‌صدای آنان سربرآوردند، پس از بیداری موقت آنان به غارشان شتافتند و در آن اجتماع مردمی، ظاهرا فرمانروایانی جدید که به آداب و تشریفات بیشتر توجه داشتند، به مردم فرمودند: “برآنان بنای یادبودی بسازید” اما کسانی که پیام این ماجرا را دریافت کرده و از راز و رمز آنان پس از سه قرن سکوت و بی‌خبری سر درآورده بودند، گفتند: “حتما مسجدی بر آنان بنا خواهیم کرد!”( کهف۲۱).
سخن از چهار مردان سفر کرده در این چند ماهه بود؛ سالیانی پیش “استیون کینزر” خبرنگار اسبق نیویورک تایمز کتابی در تجلیل از قهرمان ملی دکتر محمد مصدق، تحت عنوان “همه مردان شاه” نوشته بود، که به فارسی هم ترجمه شد، با عاریه گرفتن این عنوان، بی مناسبت نیست در این قحط الرجال زمانه و زیر و رو شدن ارزش‌ها از “همه مردان دولت موقت” یاد کنیم که در پاکدلی و پاکدستی نمونه بودند. به‌خصوص از “چهار مردانی” از باقیماندگان آن دولتمردان که در فاصله بسیار کمی با هم به دیار باقی شتافتند؛ همانان که خدا عمر طولانی بیش یا حدود ۹۰ سال به آنان داد تا بر خدماتشان بیفزایند.
به ترتیب تازگی سفرشان از آنان یاد می‌کنم؛ مهندس علی اکبر معین‌فر اولین وزیر نفت، حسین شاه حسینی، نخستین رییس سازمان تربیت بدنی و کمیته ملی المپیک، طاهرآقا احمد زاده، اولین استاندار خراسان (مقایسه کنید با علم الهدی!) و دکتر ابراهیم یزدی نخستین وزیر خارجه و معاون نخست وزیر. این چهار مردان هرکدام به نوعی از استبداد قبل و بعد از انقلاب فاصله گرفتند و سالیانی در غار غربت‌های زندان و بیرون از آن سپری کردند و نهال‌هایی پروراندند که یا پرپر شد، و یا پایه گرفت به امید روزی که به بار بنشیند.
سابقه آشنایی و دوستی مهندس معین فر با مهندس بازرگان از همان سال ۱۳۲۶ که وارد دانشکده فنی شد، آغاز گردید و تا ۴۷ سال بعد در کادر انجمن‌های اسلامی دانشجویان و مهندسین، دولت موقت، مجلس شورای اسلامی و محافل اجتماعی متعدد دیگر ادامه پیدا کرد. معین فر عضو تشکیلاتی نهضت آزادی نبود، اما همراه و همفکر و فعال سیاسی محکم و مستقلی بود که مواضع شجاعانه‌اش در دوران نمایندگی مجلس، دفاعش در برابر حمله نمایندگان افراطی به مهندس بازرگان و مهندس صباغیان هنگام نطق پیش از دستور و نطق دلیرانه‌اش در اعتراض به عزل برنامه ریزی شده بنی صدر در شرایط خفقان‌آور آن ایام زبانزد بود، اما مهندس معین فر بیش از سیاست، در خدمت حرفه‌ای‌اش به جامعه مهندسی ایران؛ در تهیه و تدوین کدها و آیین نامه‌های ساختمانی مربوط به زلزله، به عنوان پدر مهندسی زلزله در ایران و مهندسی برجسته و نام‌آور در سطح جهان و جوامع مهندسی زلزله شناخته شده و یادآور این بُعد از زندگی مهندس بازرگان است.
اما سابقه ارتباط مرحوم شاه حسینی با مهندس بازرگان را باید از زمان تشکیل نهضت مقاومت ملی، پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۲۲ رقم زد که ایشان به عضویت آن سازمان نیمه مخفی و بعدها به عضویت جبهه ملی درآمد و بارها پیش و بعد از انقلاب بازداشت شد و به زندان افتاد. شاه حسینی از صمیمی‌ترین و وفادارترین یاران شادروان مصدق به‌شمار می‌رفت و تا آخرین سال‌های حیات پربارش، علاوه بر عضویت در شورای مرکزی جبهه ملی، محور شورایی متشکل از: مهندس بازرگان، دکتر سحابی، مهندس سحابی، فروهر، دکتر محمود مصدق (نوه مصدق) و… برای حفظ و نگهداری قلعه احمدآباد مصدق بود و برنامه ریزی سالگردهای تولد و درگذشت آن بزرگمرد در خانه او انجام می‌شد. شاه حسینی باغ کشاورزی‌اش در کرج را، نیز که منبع درآمد و ممر معاش او بود، ریسک کرده و همه ساله در اعیاد فطر و قربان و موقعیت‌های دیگر سخاوتمندانه در اختیار انجمن اسلامی مهندسین و گروه‌های دیگر قرار می‌داد.
با طاهرآقا احمدزاده از حدود ده سالگی آشنا شدم؛ هر سال که با پدر به مشهد مشرف می‌شدیم، دو دیدار ثابت داشتیم؛ یکی با استاد محمدتقی شریعتی، یکی هم با طاهر آقا، از همانموقع دریافتم که موتور تشکیلاتی و اجرایی کانون “نشر حقایق اسلامی مشهد” طاهر آقاست. محور تشکیلات نهضت مقاومت ملی شاخه خراسان هم به شمار می‌رفت و بارها در همین ارتباط بازداشت و روانه زندان گردید. با انقلاب از زندان رژیم گذشته آزاد شد و در بهار انقلاب بار دیگر و سرانجام در سال ۱۳۸۰ بازداشت و زندانی شد و در این مسیر سنگلاخ دو پسرش را پیش از انقلاب و یکی را پس از انقلاب اعدام کردند!
آخرین باری که خدمت استاد رسیدم، حدود دهسال پیش در کمپی تابستانی حوالی دریاچه “تاهو”، در شمال کالیفرنیا بود؛ در جمعی خانوادگی از اعضای انجمن‌های اسلامی آن ایالت که گویا همراه دخترشان به این جمع راه یافته بود. در دو سه روزی که حضور داشت، آنهایی که با سوابق درخشان ایشان آشنایی داشتند، مشتاقانه پای صحبت‌های دلنشین استاد تا دیر وقت شب می‌نشستند و از خاطرات گذشته سئوال‌ها می‌کردند. حیف که دیگر این توفیق تکرار نشد و آن اسوه صبر و مقاومت در۹۶ سالگی به سرای باقی شتافت.
بالاخره چهارمین مرد، دکتر ابراهیم یزدی، هرچند جوان تر از بقیه بود، اما چند ماه زودتر از سه یار قبلی دعوت حق را در ۸۶ سالگی لبیک گفت. دکتر یزدی که از همان دوران دبیرستان و دانشگاه با نهضت ملی، دکتر مصدق و مهندس بازرگان آشنا شده بود، با آنکه از پایه گذاران انجمن‌های اسلامی دانشجویان و شاخه نهضت آزادی در آمریکا و محور آنها به شمار می‌رفت، به‌دلیل سفرش به آمریکا برای ادامه تحصیلات و تحقیقات، که به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی تا ۱۷ سال به طول انجامید، ارتباطش با مهندس بازرگان در آن ایام غیر مستقیم بود. در عوض پس از بازگشت به ایران آنچنان روابط تنگاتنگ سیاسی با مهندس بازرگان پیدا کرد که به غیر از مرحوم دکتر سحابی که عقد اخوتی حدود ۷۰ ساله با پدر داشتند، و تنی چند از رهبران نهضت، کسی در آن موقعیت قرار نگرفت.
پیوستن دکتر یزدی به نهضت آزادی داخل، با کوله‌باری از علم و دانش حرفه‌ای و اجتماعی و تجربه گرانقدری که از کار دسته جمعی در آمریکا کسب کرده بود، به همراه شاگردان ممتازش، به راستی برکتی برای نهضت آزادی به شمار آمد و موجب ارتقاء ساختار سیاسی و تشکیلاتی این نهاد گردید. انتخاب ایشان به دبیر کلی نهضت اتفاقا در زمان حیات و به پیشنهاد مهندس بازرگان به خاطر صلاحیت‌های ایشان صورت گرفت. دکتر یزدی دارای آنچنان مقام و موقعیتی نزد رهبر انقلاب بود که می‌توانست محتمل ترین گزینه ریاست جمهوری باشد، اما تعلق او به اسلام نوگرای منطبق با مقتضیات زمانه، و به آزادی و عدالت اجتماعی و حقوق مردم، راهش را از رهبر انقلاب جدا کرد و جور و جفای آنان را به جان خرید و بارها بازداشت و زندانی شد.
به تعبیر قرآن: آنها گروهی همراه بودند که رفتند، از آنِ خودشان است آنچه کردند، و از آن شماست آنچه کسب کنید. شما از آنچه آنها کردند پرسیده نمی‌شوید( بقره ۱۴۱).
تِلْکَ أُمَّهٌ قَدْ خَلَتْ ۖ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَلَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ ۖ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ
عبدالعلی بازرگان ، ۲۹ دیماه ۱۳۹۶، ۱۹ ژانویه ۲۰۱۷
