سه رویداد بزرگ در یک سال رخ داد که اوضاع جهان، خاورمیانه و جهان عرب را به شکلی غیرقابل تغییر سامان داد: حمله شوروی به افغانستان در دوران ریاست جمهوری لئونید برژنف، انقلاب اسلامی ایران به رهبری …خمینی. و امضای توافقنامه کمپ دیوید بین رژیم صهیونیستی و رئیس جمهوری عربی مصر، انور السادات. این وقایع به شکلی ریشه‌ای در روابط بین‌المللی، منطقه‌ای و عربی آثار خود را بر جای گذاشت و جایی برای محو آثار عمیق آن وجود ندارد. ابتدا تاکید می کنم که آن رویدادهای بزرگ، در هم تنیده و در نهایت پی در پی، بر آرمان فلسطین تأثیر منفی گذاشته اند و فلسطینی ها، مردم و مقاومت، بهای سنگینی را برای آن تحولاتی که لزوماً نقشی در ایجاد آن ندارند، پرداخته اند. من آنها را به ترتیب اهمیت از دیدگاه خودم مرور می کنم.
تهاجم شوروی به افغانستان
در 24 دسامبر 1979، یک نیروی شوروی متشکل از 100000 سرباز برای محافظت از متحد مارکسیست خود، باراک کارمل، به افغانستان شتافتند، اما به زودی خود را غرق در باتلاق آن کشور دیدند و در نفرت از خارجی ها که همه گروهها را متحد می‌کرد، گرفتار شدند. مقاومت مؤثر مردم افغانستان در برابر اشغالگران شوروی در اواسط دهه 1980 آغاز شد، زمانی که چندین کشور با یکدیگر متحد شدند و حمایت از مجاهدین را به عهده گرفتند. پاکستان در حال دریافت کمک و آموزش افغان ها بود، عربستان سعودی تأمین مالی می کرد و ایالات متحده در حال تسلیح، برنامه ریزی و رساندن تسهیلات بود. تعداد نیروهای شوروی و محلی در سال 1986 به بیش از 300000 جنگجو رسید. فرماندهی واحدی از هفت گروه جهادی تشکیل شد و رهبری به شاه مسعود سپرده شد. در آن زمان مقاومت در برابر شوروی را به برکت مبلغان و تحریک مردم به جهاد داوطلبانه علیه ملحدین جهاد می نامیدند . داوطلبان عرب و مسلمان به این جهاد وارد شدند و تعداد آنها از 100000 فراتر رفت. پس از ده سال نبرد، امپراتوری شوروی خود را قادر به حل این نبرد ندید، بنابراین گورباچف تصمیم گرفت که زخم های خود را التیام بخشد، وقار خود را لیس بزند و عقب نشینی کند، آخرین سرباز شوروی در 15 فوریه 1989 از افغانستان خارج شد. پس از آن فروپاشی آن امپراتوری وسیع آغاز شد که یک سال و چند ماه طول کشید، و تشکیل پانزده کشور مستقل را پشت سر گذاشت. سپس جهان تغییر کرد.
آمریکا دنیا را در انحصار خود درآورد و در همه مسائل مرجع نهایی شد. از پاناما تا عراق و از سومالی تا افغانستان و از کوزوو و صربستان به اعلام جنگ علیه تروریسم پس از وقایع جنگی پرداخت . پس از آن یوگسلاوی و چکسلواکی از هم پاشیدند و آلمان متحد شد تا به بزرگترین قدرت اروپایی تبدیل شود . آمریکا از هر جهت از 11 سپتامبر 2001 و به طور کلی غرب از سستی بوریس یلتسین که یک مشروب خوار تمام بود، استفاده کردند و جزئیاتی از اقتصاد روسیه را با هدف نابودی آن کشور و ارتش آن فاش کردند. چندین کودتا علیه او انجام شد که همگی با شکست مواجه شدند.در یکی از این تلاش ها، یلتسین بدون اینکه انتقاد کشورهای غربی را برانگیزد، پارلمان را با تانک بمباران کرد. سپس شروع به تغییر معادله کرد. او ابتدا بر ساختن اقتصاد کشور از طریق باز بودن معامله با غرب برای صادرات نفت و گاز به ویژه به اروپا البته به مدت تنها چند سال تمرکز کرد. و این موجب می شد فدراسیون روسیه به یک قدرت اقتصادی بزرگ تبدیل شود و در گروه هفت کشور صنعتی قرار گیرد. کشورهای غربی این تغییر را احساس کردند و قول خود مبنی بر عدم گسترش ناتو را پس گرفتند، بنابراین اکثر کشورهای اروپای شرقی به جز گرجستان و اوکراین را وارد این اتحادیه کردند. برنامه ریزی برای الحاق اوکراین به ویژه پس از کودتای 2014 و کنترل روسیه بر کریمه آغاز شد. از آن جنگ تا آغاز عملیات نظامی در اوکراین در 24 فوریه 2022، غرب در حال برنامه ریزی، تسلیح و آماده سازی برای کشاندن فدراسیون روسیه به یک جنگ طولانی مدت و تکرار تجربه افغانستان است، به امید اینکه فدراسیون روسیه در این جنگ متلاشی شود. درست همانطور که جنگ ده ساله اتحاد جماهیر شوروی را متلاشی کرد. گرد و غبار نبردها همچنان پابرجاست و هیچ چیز هنوز حل نشده است، اما بزرگترین منفعت برنده این جنگ، چین است که در حال حاضر واجد شرایط برای رهبر شدن است.
انقلاب ایران
در سال 1953، محمد مصدق، نخست وزیر محبوب ایران، تصمیم به ملی کردن نفت گرفت، بنابراین شاه او را از قدرت خلع کرد، اما صدها هزار نفر برای حمایت و محافظت از او تجمع کردند که منجر به فرار محمدرضا شاه پهلوی به ایتالیا شد.
سرویس‌های اطلاعاتی بریتانیا و آمریکا کودتای سریعی را ترتیب دادند که در اثر ان مصدق را به زندان انداخته و شاه مجدداً برای 26 سال دیگر با مشت آهنین بر کشور حکومت کرد. در این دوران حوزه علمیه همچنان از آزادی برخوردار بود و گاه از شاه در مورد بیگانگی، فقر و اسراف شاه و خانواده اش انتقاد می کرد. از جمله اخراج شدگان توسط شاه از حوزه، روح الله خمینی بود که از سال 1964 در نجف عراق مستقر شده بود. او به تحرکات خود علیه شاه ادامه داد تا اینکه رهبری عراق او را تهدید به اخراج از کشور کرد و این کار بلافاصله انجام شد. او در سال 1978 اخراج شد پس از نجف به کویت و سپس در پاریس اقامت گزید.
انقلاب ایران در اواخر سال 1977 از حوزه آغاز شد، سپس در بهمن 1357 گسترش یافت و اقشار وسیع تری از جامعه ایران را به خود جذب کرد و هنگامی که ارتش اعلام بی طرفی کرد، شاه فرار کرد و کشوری هم برای پناه دادن به او پیدا نشد. این بود که سادات میزبان او در مصر تا هنگام مرگش در مصر بود. خمینی در بهمن 1357 به تهران بازگشت و مورد استقبال میلیون ها نفر قرار گرفت. خمینی استقرار جمهوری اسلامی ایران را اعلام کرد. این انقلاب پس از شکست خرداد 1346 و گسترش نهضت های اسلامی با اوج گیری موج مذهبی به اوج خود رسید و ایران پشتوانه همه جنبش های اسلامی شد. خمینی آغاز انقلاب های اسلامی را در کشورهایی که حول محور آمریکا می چرخید، بشارت داد که منجر به بسیج کشورهای خلیج فارس به ویژه پشت سر صدام حسین شد، کسی که در سپتامبر 1980 پس از لغو قرارداد شط العرب، جنگ ایران و عراق را علیه خمینی آغاز کرد جنگی که هشت سال به طول انجامید.
در این دوران جناح های طرفدار ایران به خصوص در کشورهایی مانند لبنان، سوریه، عراق، بحرین، عربستان سعودی، کویت، پاکستان و افغانستان که اقلیت های شیعه در انها وجود دارند شکل گرفت و این گروهها نیز بعد از آن وابستگی های ایدئولوژیک خود را بازتعریف کردند. عراق از جنگ هشت ساله ویران شده بیرون آمد و بار میلیاردها دلار بدهی را به دوش کشید. بنابراین در جنگی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در مکان و زمان نامناسبی رخ داد به کویت حمله کرد اولین جنگ عراق در سال 1991 برای آزادسازی کویت بود، سپس عراق تحت تحریم های 13 ساله قرار گرفت که محصولات و بوستان ها را از بین برد و در نهایت با اشغال، ویرانی و بازسازی فرقه ای عراق خاتمه یافت. اشغال کویت به اقدام مشترک اعراب ضربه زد، اعراب را به دو دسته تقسیم کرد و پس از اخراج حدود 400000 فلسطینی از کویت به آرمان فلسطین لطمه زد که رویکرد رهبری فلسطین را در مذاکرات مادرید و سپس توافق فاجعه بار اسلو تسهیل و توجیه کرد.رویدادی که قاعدتا در فضای همبستگی عربی نمی توانست صورت گیرد… ودر این میان اتحادیه عرب به یک تزئین غیر ضروری تبدیل شده است.
توافقنامه کمپ دیوید و خروج مصر از عرصه درگیری
پس از جنگ اکتبر 1973، سادات به آمریکا رفت که به گفته خودش 99 درصد کارت ها را در اختیار دارد و « کیسینجر دوردانه » مهمان نیمه مقیم قاهره شد. او پادشاه مراکش حسن دوم را مأمور یا داوطلب کرد تا ملاقات‌هایی را بین هیئت‌های اسرائیلی و مصری ترتیب دهد، تا اینکه آخرین اقدامات در مورد توافقنامه «صلح» انجام شد. و سادات در 18 آبان 1356 در مجلس و یاسر عرفات در جلسه (برای اینکه به نظر بیاید تصادفی بوده) اعلام کردند که آماده بازدید از همه جهان از جمله بیت المقدس است و البته نه تل آویو و نه اسرائیل یا هر چیزی را که نشان دهد این پیش شرطی برای مذاکرات است به نشانه جدیت در مذاکرات ، اعلام نکردند و البته همینطور هم شد. توافقاتی از جمله پیمان .صلحی در سپتامبر 1978 در کمپ دیوید مریلند تحت نظارت رئیس جمهور آمریکا جیمی کارتر منعقد و معاهده صلح بین مصر و سرائیل امضا شد. و اسرائیل در مارس 1979 پس از خروج مصر از صحنه درگیری، برای ایجاد ویرانی به لبنان حمله کرد و ساف را مجبور کرد در سپتامبر 1982 لبنان را ترک کند تا در تبعید متفرق شود.
مصر اصلاً نگران شرایطی نبود که در منطقه پیش خواهدآمد.پس از قرار داد کمدیویت فرقه گرایی، اسلام رادیکال و جنبش های تروریستی گسترش یافت و آمریکا و اسرائیل هر طور که می خواهند در منطقه بازی می کنند. ایران، ترکیه، اسرائیل و بالاخره اتیوپی به هزینه اعراب جنگهایی صورت دادند در حالی که مصردر آن شرایط غایب بود. توافقنامه کمپ دیوید منجر به توافقات اسلو (1993) و وادی عربا (1994) شد و تماس های مخفی بین رژیم های عربی و اسرائیل گسترش یافت که منجر به عادی سازی رسمی با چهار کشور عربی گردید. امروز ما با نتایج آن رویدادهای بزرگ مانند جنگ های بین جوامع، درگیری های فرقه ای، مداخلات خارجی و عادی سازی روابط اعراب با اسرائیل روبرو هستیم.
و البته ما امیدواریم که نقشه بین المللی پس از جنگ اوکراین و نقشه خاورمیانه پس از نزدیکی عربستان و ایران و وضعیت فلسطین پس از گسترش پدیده مقاومت مسلحانه توسط گروه “لانه شیرها” تغییر کند. بله، در انتهای تونل یک نور کم سو می بینیم.
—————-
*نویسنده فلسطینی ، مدرس مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه Rutgers, New Jersey
منبع: القدس العربی
