پس از مذاکرات محرمانه پنج روزه (6 تا 10 مارس 2023) به میزبانی پکن، درپایتخت چین و به رهبری مشاوران امنیت ملی دو کشور،عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران به توافقی دست یافتند که بر اساس آن احیای روابط دیپلماتیک که از ژانویه 2016 بین آنها قطع شده بود و احیای توافقنامه های امنیتی و تجاری امضا شده بین آنها. این توافق با توجه به عمق اختلافات بین دو کشور و این واقعیت که نتیجه میانجیگری قبلاً اعلام نشده چین بود، که غافلگیرکننده بود. این محصول تلاش‌های متوالی متحدان آمریکا در منطقه برای تنوع بخشیدن به روابط خود از طریق توسعه روابط با چین و روسیه است.
جزئیات توافقنامه
این توافق در بیانیه سه جانبه مشترک سه کشور چین، ایران و عربستان سعودی) در 6 – 10 مارس 2023 اعلام شد (و در آن بیان شد که مذاکرات در پاسخ به ابتکار رئیس جمهور چین، شی جین پینگ انجام شده است. در مورد توافق با رهبران عربستان سعودی و ایران مبنی بر میزبانی چین از مذاکرات بین دو کشور و حمایت این کشورازحل اختلافات بین آنها از طریق گفتگو و دیپلماسی. بر این اساس، در تاریخ 6 تا 10 مارس 2023 در پکن، مذاکراتی بین دو هیئت به ریاست موسی بن محمد العیبان، مشاور امنیت ملی در عربستان و علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران در پکن انجام شد.
این سه کشور اعلام کردند که توافقی حاصل شده است که شامل موافقت با از سرگیری روابط دیپلماتیک بین عربستان سعودی و ایران، «بازگشایی سفارت‌خانه‌ها و نمایندگی‌های خود حداکثر ظرف مدت دو ماه و تأکید بر احترام به حاکمیت دولت‌ها و عدم مداخله در این کشور می‌شود». در امور داخلی خود توافق کردند که وزرای امور خارجه دو کشور برای فعال سازی این امر و ترتیب دادن تبادل سفیران و بررسی راه های تقویت روابط فیمابین جلسه ای برگزار کنند. دو کشور موافقت کردند که موافقتنامه همکاری امنیتی بین خود را که در 17 آوریل 2001 و موافقت نامه عمومی همکاری در زمینه های اقتصادی، تجاری، سرمایه گذاری، فناوری، علمی، فرهنگی، ورزش و جوانان در 27 می امضا می شود را ، فعال کنند. بر اساس متن بیانیه مشترک، سه کشور همچنین تمایل خود را برای به کارگیری تمام تلاش خود برای ارتقای صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی ابراز کردند.
عربستان سعودی و ایران پیش از این در پنج دور مذاکرات غیرعلنی با میانجیگری عراق در ماه آوریل 2021 تا مه 2022 علاوه بر سه دور دیگر به میزبانی سلطان نشین عمان شرکت کرده بودند، اما نتیجه ای حاصل نشده بود. به دلیل پیچیدگی هایی که در روابط بین آنها حاکم است واز جمله اختلافات آنها در مورد تعدادی از مسائل منطقه ای و بین المللی هست.
ریشه های اختلاف عربستان و ایران
ریشه اختلافات ایران و عربستان به سال 1979 برمی گردد، زمانی که ریاض حمایت خود را از رژیم شاه محمدرضا پهلوی در مواجهه با موج اعتراضات مردمی که در اواخر سال 1977 علیه شاه محمدرضا پهلوی به راه افتاد و با سرنگونی به پایان رسید، اعلام کرد. تنش ها با اعلام رژیم جدید تهران مبنی بر صدور انقلاب به کشورهای همسایه و سرنگونی رژیم های عربی متحد آمریکا در منطقه خلیج فارس افزایش یافت. و هنگامی که جنگ بین عراق و ایران در سال 1980 آغاز شد، عربستان سعودی تا پایان آن در سال 1988 در کنار عراق ایستاد. درگیری‌های نظامی مستقیم نیز بین ریاض و تهران رخ داد. در ژوئن 1984، عربستان سعودی دو هواپیمای ایرانی را که حریم هوایی این کشور را نقض کردند، سرنگون نمود. تنش بین دو طرف در موسم حج 1987 به اوج خود رسید، زمانی که اعتراضات حجاج ایرانی با سردادن شعارهای سیاسی منجر به کشته شدن بیش از 400 نفر از جمله 275 زائر ایرانی و 85 پلیس سعودی شد.
عربستان سعودی از اواخر سال 2019 و پس از شوک ناشی از واکنش ترامپ به حملات به تأسیسات آرامکو، تمایل به آرامش با ایران داشته است
اگرچه روابط دو کشور در دوران حکومت محمد خاتمی، رئیس جمهور اصلاح طلب (1997-2005) بهبود یافت، که طی آن دو توافقنامه ذکر شده در بیانیه پکن در مورد احیای روابط دیپلماتیک (توافقنامه همکاری اقتصادی 1998 و موافقتنامه همکاری امنیتی پس از حمله آمریکا به عراق، به ویژه در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (2005-2013)، عربستان سعودی ایران را متهم کرد که در تلاش برای کنترل عراق از طریق شبه نظامیان و نیروهای سیاسی متحدش است. همچنین این کشور را به تلاش برای تسلط بر سوریه پس از مداخله برای حمایت از رژیم بشار اسد در برابر انقلابی که تلاش کرد حکومت او را سرنگون کند، و به حمایت از شورش حوثی ها در یمن متهم کرد که کنترل صنعا، پایتخت را در سال 2018 به دست گرفت. سپتامبر 2014، که باعث شد عربستان سعودی در مارس 2015 مداخله نظامی کند و راه را مسدود کند. اگرچه پادشاهی صراحتاً مخالفت خود با توافق هسته ای دولت باراک اوباما با ایران را در سال 2015 اعلام نکرد، اما تلویحاً با آن مخالفت کرد، به ویژه اینکه در این توافق برنامه موشکی ایران و سیاست های منطقه ای آن لحاظ نشده بود و ریاض به آن نگاه می کرد. به عنوان تقویت وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران بود.
در اوایل سال 2016، پس از هجوم جمعیت خشمگین به سفارت عربستان در تهران و آتش زدن کنسولگری عربستان در مشهد، عربستان سعودی تصمیم به قطع روابط دیپلماتیک خود با ایران گرفت. در واکنش به اعدام روحانی شیعه نمر النمر توسط مقامات سعودی که ریاض او را به تحریک درگیری های فرقه ای و انحراف از نظم عمومی متهم کرد. ورود دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا به قدرت در واشنگتن در سال 2016، عامل دیگری برای تنش در روابط ریاض و تهران بود. عربستان سعودی از مواضع دولت ترامپ در قبال ایران، از جمله تصمیم این کشور برای خروج از توافق هسته ای در ماه مه 2018 و اعمال مجدد تحریم ها علیه تهران، که شامل ممنوعیت صادرات نفت ایران و منزوی کردن ایران از سیستم بانکی جهانی بود، راضی بود. در ماه مه 2019، عربستان سعودی با میزبانی همزمان سه اجلاس سران خلیج فارس، کشورهای عربی و اسلامی در مکه تلاش کرد تا جهان اسلام را پشت سر خود جمع کند. برای مقابله با ایران پس از حملاتی که گمان می‌رود پشت سرآن ایران باشد، منافع نفت عربستان از جمله نفتکش‌های حامل نفت عربستان در خلیج فارس و دریای عمان را هدف قرار داد. عربستان سعودی همچنین ایران را متهم به حملات به تاسیسات آرامکو در ابقیق و خریص در سپتامبر 2019 می کند که منجر به تعطیلی نیمی از تولید نفت عربستان سعودی شد و آن را بخشی از جنگ نیابتی می داند که ایران از طریق متحدانش. در یمن و عراق علیه عربستان به راه انداخته است.
انگیزه های تغییر موضع عربستان در قبال ایران
عربستان سعودی از اواخر سال 2019 و پس از شوک ناشی از واکنش پرزیدنت ترامپ به حملات به تاسیسات آرامکو، تمایل به آرام شدن با ایران داشت تا عدم واکنش نسبت به آن را با این جمله توجیه کند: «این حمله به عربستان سعودی است، نه به ایالات متحده.” اعتقاد عربستان سعودی به لزوم تغییر رویکرد خود در رابطه با ایران با روی کار آمدن دولت بایدن در اوایل سال 2021 و تصمیم این کشور برای بازنگری در روابط با ریاض، که در دوره ریاست جمهوری ترامپ ماهیت شخصی پیدا کرد، افزایش یافته است. بر این اساس، در فوریه 2021، بایدن تصمیمی را برای «پایان دادن به همه اشکال حمایت آمریکا از عملیات تهاجمی برای جنگ در یمن، از جمله فروش تسلیحات مرتبط» به عربستان سعودی و امارات، و پیگیری دولتش برای راه‌حل دیپلماتیک برای این جنگ اعلام کرد. درگیری که به گفته او «فاجعه انسانی و راهبردی ایجاد کرده است. دولت بایدن پیشتر از تعلیق و بازنگری قراردادهای تسلیحاتی مورد تایید دولت ترامپ برای ریاض و ابوظبی خبر داده بود.
به موازات خودداری از حمایت آمریکا برای اهداف تهاجمی از عربستان سعودی در جنگ یمن،خود جنگ هم از نظر مالی و هم از نظر سیاسی باعث تخلیه شدید عربستان سعودی شد.
به موازات خودداری از حمایت آمریکا برای اهداف تهاجمی از عربستان سعودی در جنگ یمن، خود جنگ با توجه به فاجعه انسانی که سازمان ملل آن را به عنوان فاجعه انسانی توصیف کرد، خود جنگ هم از نظر مادی و هم از نظر سیاسی باعث تخلیه شدید عربستان سعودی شد. بدترین حالت در جهان تخمین زده می شود که عربستان سعودی بیش از صد میلیارد دلار به دلیل این جنگ متحمل شده است. این امر در مارس 2021 از طریق وزیر امور خارجه خود، فیصل بن فرحان، خواستار آغاز ابتکاری برای توقف جنگ در یمن شد که شامل آتش بس همه جانبه در تمام نقاط کشور تحت نظارت سازمان ملل متحدگردید، همچنین بازگشایی فرودگاه صنا بود. یک فرودگاه و از سرگیری مذاکرات سیاسی بین دولت عبد ربه منصور هادی رئیس جمهور و شورشیان حوثی. اگرچه این ابتکار شانسی برای موفقیت نداشت، اما دو طرف درگیری در یمن برای توقف جنگ در رمضان 2022 به آتش بس دست یافتند. این پس از شکست آخرین حمله بزرگ حوثی ها برای کنترل استان نفت خیز مأرب است. علیرغم عدم توافق برای تمدید آتش بس، این آتش بس ادامه یافت، که امیدها به توقف این جنگ را زنده کرد. در همان زمان، ایران که در زمان ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی به دنبال بهبود روابط با عربستان سعودی برای خروج از انزوای منطقه‌ای و کاهش فشار غرب بر آن بود، سیگنال‌هایی ارسال کرد که تمایل خود را برای کمک به توقف جنگ یمن به منظور کمک به توقف جنگ یمن اعلام کرد. بهبود روابط با طرف خلیج فارس و کاهش سرعت حرکت آن به سمت نزدیکی با اسرائیل.گردید.
علیرغم عدم برگزاری دور جدید مذاکرات ایران و عربستان در بغداد، پس از خروج دولت مصطفی الکاظمی و تشکیل دولت محمد شیعه السودانی که نزدیکتر به تهران تلقی می شد. تشدید فشارهای آمریکا بر ایران پس از تصمیم این کشور برای حمایت از تلاش نظامی روسیه در جنگ اوکراین و واکنش واشنگتن با نزدیک شدن به ریاض و از سرگیری دور گفتگوهای امنیتی و دفاعی با آن، عربستان تصمیم به پذیرش گرفت. طرحی از خلیج فارس از چین خواسته بود تا مذاکرات با ایران را در سطح یک میلیون مشاوره امنیتی به منظور احیای روابط دیپلماتیک ممنوع کند.
انگیزه های ایران برای نزدیک شدن به عربستان سعودی
بارزترین دلایلی که باعث شد تاعربستان سعودی موضع خود را در رابطه با ایران تغییر دهد، تمایل این کشور برای خروج از باتلاق یمن و تردیدهای مربوط به تعهد ایالات متحده به امنیت این کشور بود. در مورد دلایل اصلی که ایران را وادار به بازکردن در برابر هرگونه تلاش عربستان برای تفاهم با خود کرد، بدتر شدن روابط با غرب و افزایش فشار ناشی از پرونده هسته‌ای آن، افزایش احتمال حمله به آن کشور بود.و همچنین در مورد برنامه هسته ای خویش، ادامه موج اعتراضات در آن و بازتاب موضع آن در قبال جنگ در اوکراین بود.
ابراهیم رئیسی، زمانی که در آگوست 2021 به قدرت رسید، تمایل آشکاری برای باز شدن در برابر کشورهای عربی خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی، به عنوان جایگزینی برای شکست رویکرد تفاهم با غرب که توسط دولت سلف وی دنبال شد، نشان داد. ، رئیس جمهور حسن روحانی. اعتقاد غالب در محافل قدرت در تهران این بود که تفاهم با عربستان می‌تواند منجر به حمایت عربستان از احیای توافق هسته‌ای شود که شرط لغو تحریم‌های بی‌سابقه اعمال‌شده توسط دولت پرزیدنت ترامپ علیه ایران است. تحریم های اقتصادی به شدت به اقتصاد ایران که به شدت به صادرات نفت وابسته است، آسیب رسانده است. برآوردهای ایران حاکی از آن است که ضرر و زیان ایران در اثر این تحریم ها بالغ بر 150 میلیارد دلار بوده است. این تحریم ها همچنین آسیب قابل توجهی به اقتصاد سپاه پاسداران وارد کرده است که رئیس جمهور ترامپ در سال 2018 آن را به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کرد. این گارد عمدتاً به تجارت نفت وابسته است تا بودجه خود را از خارج از بودجه دولت تأمین کند.
تحریم های اقتصادی به شدت به اقتصاد ایران که به شدت به صادرات نفت متکی است، آسیب رسانده است
اما پس از جنگ روسیه با اوکراین و پس از تصمیم ایران به حمایت از روسیه در آن، محاسبات تغییر کرد که منجر به پیچیده شدن مناقشات پیچیده با آمریکا شد و شانس احیای توافق هسته ای را تضعیف کرد و سپس لغو تحریم های آمریکا که بسته های جدیدی به آن اضافه شد. احتمال رویارویی نظامی نیز افزایش یافت، به ویژه پس از آن که آژانس بین المللی انرژی اتمی اعلام کرد که دیگر نمی تواند صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران را تایید کند، پس از آن که ایران بسیاری از تعهدات خود را ذیل این توافق، پس از خروج دولت ترامپ از آن لغو کرد. از جمله حذف دوربین های مداربسته از سایت های هسته ای و پاسخ ندادن به منبع اورانیوم غنی شده در سه سایت هسته ای که قبلا اعلام نکرده بود. به نظر می رسد با تشدید هماهنگی نظامی آمریکا و اسرائیل در زمینه مقابله با برنامه هسته ای اخیرا احساس خطر بیشتر شده است، به ویژه پس از آن که آژانس بین المللی انرژی اتمی اعلام کرد که اورانیوم غنی شده در تاسیسات اتمی فردو را به نسبت هایی نزدیک به اورانیوم غنی شده کشف کرده است. نسبت مورد نیاز برای ساخت سلاح هسته ای و همچنین افزایش حجم نفوذ اسرائیل به ایران و دو برابر شدن وسعت آن. ایران قدردانی می‌کند که تفاهم با عربستان قطعاً هر ائتلاف منطقه‌ای را که تحت رهبری آمریکا علیه این کشور ایجاد شود، تضعیف می‌کند، به‌ویژه پس از اینکه اسرائیل موفق شد به پیشرفت‌های مهمی در روابط عربی خود، در خلیج فارس، به‌ویژه با امارات و بحرین دست یابد. این موضوع جشن ایران از توافق با عربستان را توضیح می دهد. ایران قدردانی می‌کند که تفاهم با عربستان قطعاً هر ائتلاف منطقه‌ای را که تحت رهبری آمریکا علیه این کشور ایجاد شود، تضعیف می‌کند، به‌ویژه پس از اینکه اسرائیل موفق شد به پیشرفت‌های مهمی در روابط عربی خود، در خلیج فارس، به‌ویژه با امارات و بحرین دست یابد. این موضوع جشن ایران از توافق با عربستان را توضیح می دهد. ایران قدردانی می‌کند که تفاهم با عربستان قطعاً هر ائتلاف منطقه‌ای را که تحت رهبری آمریکا علیه این کشور ایجاد شود، تضعیف می‌کند، به‌ویژه پس از اینکه اسرائیل موفق شد به پیشرفت‌های مهمی در روابط عربی خود، در خلیج فارس، به‌ویژه با امارات و بحرین دست یابد. این موضوع جشن ایران از توافق با عربستان را توضیح می دهد.
انگیزه های میانجی گری چین
اعلام از سرگیری روابط ایران و عربستان از پکن یک شگفتی بزرگ بود که کمتر از تعجب توسعه روابط دو همسایه خلیج فارس نبود. چین که تا همین اواخر نفوذ قابل توجهی در منطقه نداشت، توانست با موفقیت در منطقه ای که از نظر تاریخی وابسته به نفوذ آمریکا بود، میانجیگری کند. پکن در سال‌های اخیر به این منطقه که حدود 40 درصد نیاز نفتی خود را تامین می‌کند، علاقه زیادی نشان داده است و به همین دلیل روابطش با آن به طور پیوسته در حال توسعه است. در مارس 2021، چین و ایران یک قرارداد همکاری راهبردی به ارزش حدود 450 میلیارد دلار امضا کردند که بخش عمده آن برای توسعه بخش انرژی ایران از میدان‌های تولید گرفته تا ساخت پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها در نظر گرفته شده است. در دسامبر 2022، ریاض از رئیس جمهور چین با استقبال ویژه ای استقبال کرد، زیرا اجلاس سران اعراب-چین و چین-خلیج فارس برگزار شد. این دیدار نشان دهنده جهشی در روابط چین و عربستان سعودی است که متحد تاریخی ایالات متحده است.
منطقه خلیج فارس برای اقتصاد چین مهم است و حفظ ثبات آن ضروری است
منطقه خلیج فارس برای اقتصاد چین مهم است و حفظ ثبات آن و روابط متمایز که پکن را به دو طرف خلیج فارس پیوند می‌دهد و تمایل این کشور برای ظاهر شدن به عنوان یک صلح‌جو و قادر به حل پیچیده‌ترین مشکلات بین‌المللی ضروری است. از جمله ایران و عربستان، همگی عواملی هستند که چین را وادار کرد تا میانجیگری خود را در قلب منطقه ای که در طول تاریخ نماینده حوزه نفوذ آمریکا بوده است، در مرحله ای که رقابت چین و آمریکا به اوج خود رسیده است.
نتیجه
هنوز دلایل موفقیت میانجیگری چین و جزئیات یا امتیازات طرف‌های ایرانی و سعودی برای تسهیل از سرگیری روابط بین دو طرف مشخص نیست. اما با واکنش هایی که در منطقه منتشر شد، ممکن است ترجمه آن ابتدا در یمن و بعداً در لبنان ظاهر شود. اما واقعیت مشکلات پیچیده ای که باعث بدتر شدن روابط دو کشور شد و حضور بسیاری از طرف های ناراضی از مسیر جدید به ویژه اسرائیل و آمریکا حداقل به دلیل نقش چین ممکن است حل مشکلات را بیشتر کند. دشوار از آنچه در نگاه اول به نظر می رسد. همچنین این توافق به خودی خود حاکی از تغییر موضع هیچ یک از طرفین در خصوص موضوعات مورد بحث نیست که می تواند با سرعت و به اشکال دیگر ادامه یابد. آیا این توافق فضای مثبتی را ایجاد می کند که اختلافات را حل کند، اگر آنها را حل نکند؟
