فرونشست زمین و ایجاد فروچاله‌های خطرناک، یکی از مصائب بزرگ تهران است که کسی به آن توجه نمی‌کند. این که اعلام می‌شود فرونشست زمین در تهران با جمعیتی بالغ بر 13 میلیون نفر، می‌تواند برج‌ها را خم کند یا راه‌آهن را کج نماید و خطوط انتقال نفت و گاز را بشکند، به یک موضوع بعید و عادی تبدیل شده و تا زمان بروز فاجعه کسی به آن توجه نمی‌کند.
موسسه تحقیقاتی اینتل‌لب که گروه بین‌المللی مشاوره اطلاعاتی است، با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، فرونشست زمین در اطراف تهران را «بمب ساعتی بی‌صدا» توصیف کرد. این گزارش در ادامه نیز با اشاره به استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی، از تداوم ۲۵ سانتیمتر فرونشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران خبر می‌دهد.
نیچر، با استفاده از داده‌های متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی موجود در دسترس عموم در ۴۷۸ زیر حوضه و ۳۰ حوضه در ایران، محققان میزان از دست رفتن آب‌های زیرزمینی در سطح کشور ایران را از نظر کمی بررسی کردند.
فرونشست پدیده ای خطرناک که دیده نمی شود
فرونشست زمین یکی از پدیده‌های خطرناک در جهان است که ایجاد آن به‌دلیل خشکسالی و خالی شدن سفره‌های زیرزمینی به وجود می‌آید. حالا اما دیگر به گفته سازمان زمین‌شناسی، فرونشست زمین به شهر تهران رسیده است.
فرونشست را کارشناسان به«بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه شده که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌ها شود و مقاومت آنها را در برابر زلزله کاهش دهد.
موسسه تحقیقاتی «اینتل‌لب» که گروه بین‌المللی مشاوره اطلاعاتی است، با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، فرونشست زمین در اطراف تهران را بمب ساعتی بی‌صدا توصیف کرده و آن را تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق دانسته است. این گزارش با اشاره به استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی، از تداوم ۲۵ سانتیمتر فرونشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران خبر می‌دهد. سال ۹۷ نیز مجله علمی «نیچر» در گزارشی اعلام کرد که بخش‌هایی از تهران سالانه ۲۵ سانتیمتر نشست می‌کند که یکی از بالاترین رقم‌ها در جهان است. در آن گزارش نیز ذکر شده بود: «پژوهشگران یاد aشده اعلام کرده‌اند که زمین‌های اطراف فرودگاه امام سالانه پنج سانتیمتر نشست می‌کنند.»
خبرگزاری ایرنا به نقل از «رضا شهبازی» در همین رابطه نوشته که تصاویر ماهواره‌ای موسسه تحقیقاتی «اینتل لب» در زمینه فرونشست زمین در اطراف تهران از این پدیده به عنوان «بمب ساعتی بی‌صدا» یاد کرده و آن را «تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق» دانسته است.
شهرهای ایران درگیر با فرونشست زمین
این اولین باری نیست که درباره این پدیده و گسترش آن در ایران هشدار داده می‌شود. تیرماه سال گذشته نیز «مسعود شفیعی»، «رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران» به ایسنا گفته بود، بررسی اندازه‌گیری‌ها و داده‌های ۱۵ سال اخیر نشان می‌دهد که ۴۴ محدوده پرخطر به لحاظ میزان فرونشست زمین در ایران شناسایی شده است.
فرونشست زمین پدیده‌ای مهیب است که در حال حاضر بسیاری از کلان‌شهرهای ایران با آن درگیرند؛ کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون مرودشت در فارس و رفسنجان در استان کرمان با چالش فرونشست مواجه هستند.
مردم تهران در گذشته نیز شاهد تصاویر هولناکی از فروریزش زمین در چند خیابان شهر بوده‌‌اند. آن ها به چشم خود دیده‌اند که زمین دهان باز کرده، و حفره‌ای عمیق در آن ایجاد شده و قربانی گرفته است. کارشناسان سه سال پیش نیز هشدارهایی مشابه هشدارهای امروز مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی ایران داده بودند. رفسنجان در استان کرمان و فسا در استان فارس نخستین مناطقی بودند که در آن ها فرونشست به صورت بزرگ دیده شد.
وضعیت وخیم استان فارس نیز برای مسئولان حکومت ایران تازگی ندارد. خبرگزاری ایلنا اردیبهشت گذشته به نقل از محمد درویش، کارشناس حوزه محیط زیست گزارش داده بود که در بخش‌هایی از استان فارس میزان فرونشست زمین ۱۴۰ برابر میزانی است که اتحادیه اروپا آن را شرایط بحرانی ارزیابی می‌کند.
«رضا شهبازی» از استان اصفهان به عنوان بدترین استان ایران به لحاظ وقوع مخاطره فرونشست زمین یاد کرده و گفته است: «وضعیت این استان حتی از استان تهران بدتر است، اما نباید یادمان برود که وقتی می‌گوییم شرایط بد به معنای آن نیست که سایر مناطق کشور خطری از جهت فرونشست متوجه‌شان نیست.»
کارشناسان سازمان زمین‌شناسی ایران پیش‌بینی کرده‌اند در شرایط خشکسالی که اکنون این کشور با آن روبه روست «اگر منابع آب مدیریت نشود، استان‌های گیلان و مازندران که درگیری کمی با پدیده فرونشست دارند، آنها هم دچار آفت فرونشست خواهند شد.»
استخراج آب های زیرزمینی بلای جان ایران
رئیس سازمان نقشه‌برداری سال گذشته نیز تاکید کرده بود که استان‌های تهران و اصفهان، از جمله حادترین محدوده‌های کشور از نظر میزان فرونشست زمین هستند و مطابق ارزیابی‌های ۱۵ سال اخیر این میزان در مناطقی مانند جنوب غربی پایتخت به سالی حدود ۳۰ سانتیمتر می‌رسد.
استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی یکی از علل اصلی فرونشست زمین است. به گفته شهبازی:«این وابستگی تقریبا اثبات شده، همچنین سابقه و رخداد فرونشست جدید نیست و چندین دهه است که این رخداد در کشورهایی مانند آمریکا با نرخ بالا در حال رخ دادن است.» او هشدار داده که«فشاری که در برداشت از منابع آب زیر زمینی وارد می‌کنیم» و از سوی دیگر «قابلیت نشست زمین در آبخوان‌ها و سفره‌های آب زیر زمینی، برهم‌‌کنشی را ایجاد می‌کنند که موجب می‌شود نرخ نشست زمین، جا به جا و سال به سال متغیر شود». فرونشست زمین بر این اساس، عمدتا در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهرها و روستاها رخ داده است که از رسوبات یا خاک ریزدانه تشکیل شده‌اند.
توقف برداشت آب
مطالعــات مــربوط به فرونشست زمین در تهــران به سال ۲۰۰۳ باز می‌گردد و در سال‌های اخیر برخی نهادها نیز درباره این پدیده هشدار داده‌اند و ارقام بالاتری را نیز اعلام کرده‌اند.
از جمله خرداد «علیرضا شهیدی»، رئیس سازمان زمین‌شناسی که خبر داده «فرونشست زمین در تهران تا ۳۶ سانتیمتر در سال مشاهده شده است.»
او با بیان اینکه فرونشست باعث ایجاد بحران‌های امنیتی برای کشور خواهد شد، از تشدید مهاجرت‌های منطقه‌ای و مرگ گیاهان و جانوران به عنوان پیامدهای اولیه این موضوع نام برد. رئيس سازمان زمین شناسی نیز برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی (آبخوان‌ها) را که باعث فرونشست زمین و در نتیجه از بین رفتن این حفره‌ها و سفره‌ها شده است عامل اصلی این بحران خواند.
به گفته این مقام مسئول، درحالی که جز استان گیلان همه ۳۰ استان کشور با موضوع فرونشست دست به گریبان هستند، تنها در استان اصفهان مسئولان برای مقابله با این بحران به فکر هستند. در تهران نیز آمارها حاکی از افت سالانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی است. کاهش آب‌های زیرزمینی و هشدار درباره تبعات آن در حالی ادامه دارد که به گــفته مقام‌های وزارت جهاد کشاورزی، کاهش شدید بارندگی موجب ورود ایران به مرحله خطرناک خشکسالی شده است.
وقتي موسسه تحقیقاتی «اینتل‌لب» اعلام مي‌کند که فرونشست زمين به 25 سانتي‌متر رسيده است، يعني اين عدد در يک دهه اخير و به‌صورت تدريجي شکل گرفته و هر سال 2.5 سانتي متر زمين به‌صورت نامحسوس نشست کرده و به شکل انحنا در مي‌آيد.زمين منحني شده براي تاسيساتي همچون خطوط راه‌آهن و لوله‌هاي نفت که يک خط صاف را دنبال مي‌کنند، بزرگترين تهديد به شمار مي‌رود. از سوي ديگر اگر ساختمان و برج بلند در اين مناطق باشد، پي ساختمان‌ها دچار نشست و سستي مي‌شوند و در اسکلت ساختمان‌ها شکاف به وجود خواهد آورد و با يک زلزله ضعيف ساختمان‌ها به راحتي فرو مي‌ريزند.
