نگاهی به کتاب «سنت‌های عقلانی در اسلام» نوشته فرهاد دفتری
در دین‌پژوهی و اسلام‌شناسیِ ما ایرانیان، کمتر به مذاهبی نظیر اسماعیلیه و زیدیه توجه شده است. این فقدان و خلأ در حدی است که گاه مورد هشدار برخی چهره‌های منسوب به روشنفکری دینی قرار گرفته است. از جمله چند سال پیش محمود صدری(جامعه‌شناس) در همایشی که در ایالات متحده امریکا توسط نواندیشان و روشنفکران دینیِ ایران برگزار شده بود، نسبت به این نقیصه هشدار داد و با بیانی انتقادی گفت در میان دین‌پژوهان ما، آشنایی با مذاهب، تاریخ و تحولاتِ نحله‌های مختلف مسیحیت بیشتر از شناخت مذاهبی نظیر اسماعیلیه و زیدیه است.
سخن صدری البته برای ما ناآشنا نیست و انعکاس این نقصان را می‌توان در میان مقالات و کتاب‌هایی مشاهده کرد که در حوزه دین‌پژوهی و تاریخ ادیان منتشر می‌شود، به طوری که می‌توان گفت بسیار معدودند نویسندگان و محققانی که با این مذهبِ منشعب از تشیّع آشناییِ نسبتاً دقیقی داشته باشند.
اما فرهاد دفتری یکی از آن معدود نویسندگان و پژوهشگرانی است که توانسته این خلأ و نقصان را تا حدّ زیادی جبران کند. او یک‌تنه با پژوهش‌های بی‌نظیر خود، برای ما روزنه‌ای به تاریخ، عقاید و کلام و اعتقادات مذهب اسماعیلیه گشوده است.
البته از آنجا که دفتری آثار خود را به زبان انگلیسی منتشر می‌کند، نمی‌توان از همت و تلاش فریدون بدره‌ای، مترجمِ آثار او، چشم پوشید و زحماتِ عالمانه و ادیبانه او را قدر ندانست؛ مترجمی که با اشراف مثال‌زدنی‌اش بر مباحث مذکور و قلم تخصصی – و در عین حال روانش -همواره راهِ ما فارسی زبانان را برای مطالعه آثار دفتری باز کرده است.
در این مقاله همچنین با جایگاه علمی ـ فلسفی شخصیت‌هایی نظیر ناصرخسرو و حسن صبّاح آشنا می‌شویم؛ شخصیت‌هایی که شاید پیش از این برایِ ما صرفاً از منظر ادبی ـ در مورد ناصر خسرو ـ و نظامی ـ در مورد حسن صبّاح ـ مطرح بوده‌اند.
در این اثر همچنین از نسبت دانشمند بزرگی چون خواجه نصیر طوسی با مذهب اسماعیلی مطلع می‌شویم، چنانکه می‌دانیم نسبت خواجه با اسماعیلیه معرکه مورخان و محل اختلاف آنان با یکدیگر بوده است و برخی او را در شمار علمای اسماعیلی و برخی دیگر در زمره بزرگان شیعیان اثنی عشری دانسته‌اند. اما دفتری در این اثر، بر تعلق او به مذهب امامیه تصریح اما بر ارتباط و مناسبات حَسَنه‌اش با اسماعیلیان تأکید می‌ورزد.
بررسی آرای کلامی ـ الهیاتی اسماعیلیه اما تنها یکی از مقالاتی است که در کتاب «سنت‌های عقلانی در اسلام» قرار گرفته است.
این مجموعه، مقالات دیگری را نیز در خود جای داده که هرکدام از آنها به یک موضوع مستقل در حوزه اسلام پژوهی اختصاص یافته است. جریان‌ها و مکاتب عقلانی در اسلام همیشه مورد توجه پژوهشگران دین قرار داشته است و در این زمینه کتاب‌ها و مقالات فراوانی تاکنون به رشته تحریر درآمده است. در بررسی این سنت‌ها اما بیشتر بر مواردی همچون معتزله، اشاعره و امامیه تمرکز شده و کمتر کتابی را می‌توان یافت که به بررسی عنصر عقلانیت در میان مذاهب و نحله‌هایی همچون اسماعیلیه، فاطمیان، عرفا و صوفیان و … پرداخته باشد.
«سنت‌های عقلانی در اسلام» از این جهت اثری ممتاز و یگانه محسوب می‌شود. این کتاب در واقع مجموعه‌ای از مقالات است که با تمرکز بر سنت‌های عقلانی به بررسی سوژه‌هایی نظیر چهار سده نخستین اسلام، درست‌کیشی در اسلام، زندگی عقلانی در میان اسماعیلیان، ناصرخسرو، عقل و تجربه عرفانی در تصوف و … پرداخته است. هر کدام از این مقالات البته به قلم صاحب‌نظری در همان حوزه مشخص تألیف شده است. در واقع «سنت‌های عقلانی در اسلام» اثری است متشکل از مجموعه مقالاتی به قلم نویسندگانی همچون فرهاد دفتری، عزیز اسماعیل، هیوکندی، الیور لیمن، محسن مهدی، نرمان کالدر، آلیس سی. هانسبرگر، آنماری شیمل، جان کوپر، محمد ارکون و عبدالعزیز ساشادینا که هر کدام از آنها پژوهشگرانی صاحب‌نظر و متخصص در حوزه‌هایی از تفکر اسلامی هستند که بخشی از نتایج تحقیقات خود را در این مقالات بازتاب داده‌اند.
این مجموعه البته به همت فرهاد دفتری مورخ، اسلام‌شناس و استاد «تاریخ اسماعیلیه» در مؤسسه مطالعات اسماعیلی لندن تنظیم و تدوین شده است و به قلم فریدون بدره‌ای به فارسی برگردانده که توسط انتشارات فرزان‌روز منتشر شده است.
منبع دین آنلاین،۱۰ آبان ۱۳۹۹ – ۲۳:۵۹
