مصدق و ملی شدن صنعت نفت

بازشناسی تاریخ نهضت ملی ایران به ویژه رخداد ملی شدن صنعت نفت امروز بیش از هر زمان دیگر، برای تقویت هویت ملی و انتقال آموزه‌های اندیشه سیاسی شادروان دکتر محمد مصدق به نسل کنونی یعنی شخصیت دادن به شهروندان و حاکمیت آنان بر سرنوشت خویش از طریق توسعه سیاسی، تقویت روحیه آزادیخواهی، استقلال‌طلبی و عدالت‌جویی، ضروری است.
دکتر مصدق با هوشمندی و درایت سیاسی، در حالی که در مجلس شانزدهم همراهانش در اقلیت بودند، با پشتیبانی و مقاومت مردم ابتدا لایحه نفت را در ۱۷ اسفندماه ۱۳۲۹ در کمیسیون نفت به تصویب رساند و سپس با پیشنهاد ماده واحده، در جلسه 24 اسفندماه مجلس شورای ملی لایحه ملی شدن نفت از تصویب نمایندگان گذشت و روز ۲۹ اسفند این مصوبه به تأیید مجلس سنا رسید و شاه نیز همان روز قانون مزبور را امضا کرد و بدین سان ملت ایران، دور اول مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت را با پیروزی به پایان رسانید.
ملی شدن صنعت نفت نه‌تنها نقش بزرگی در سرنوشت سیاسی ـ اقتصادی ـ اجتماعی کشور و ملت ایران داشت بلکه سرآغاز جنبش‌های اجتماعی در کشورهای درحال‌توسعه و مبارزات رهایی‌بخش ملل تحت ستم استعمارگران بود. به عنوان نمونه ملی کردن کانال سوئز و شکوفایی جنبش استقلال‌طلبی و آزادیخواهی مردم مصر با الهام از الگوی ملی شدن صنعت نفت ایران صورت گرفت.
دریغا که اختلاف در بین نخبگان، حضور فرهنگ استبدادی و بیرون آمدن دست استعمار انگلیس و آمریکا از آستین استبداد شاهنشاهی و پیامد آن شکل‌گیری کودتای ۲۸ مرداد، ملت ایران نتوانست شیرینی پیروزی ملی شدن صنعت نفت را در کام خود حفظ کند و با پیگیری ارزشهای نهضت ملی و مطالبات تاریخی ملت ایران از فردای کودتا راه مصدق را در نهضت مقاومت ملی ادامه داد.
آمریکا در ماجرای نفت ایران ابتدا کنار ایران بود اما وقتی دید مصدق دنبال منافع ملی است و نمی‌تواند جایگزین استیلای بریتانیا شود شروع به توطئه‌چینی برای سرنگونی دولت مصدق کرد. رخداد ۳۰ تیر پیش آمد. البته حضور و مقاومت ملت ایران و تأثیری که اعلامیه آیت‌الله کاشانی در بسیج مردم داشت باعث بازگشت مصدق و اجابت خواست او مبنی بر در اختیار داشتن وزارت دفاع و ارتش شد. اما آمریکایی‌ها ساکت ننشستند وحوادث ۹ اسفند را فراهم کردند و در نهایت در ۲۸ مرداد با کمک شوروی، انگلیس و دربار و عوامل داخلی خودشان یعنی توده نفتی‌ها و فراهم کردن زمینه‌های اختلاف میان مصدق و همکاران او همچون حسین مکی، مظفر بقایی و حائری زاده و کاشانی اتفاق افتاد و شد آنچه نباید می‌شد. مطالعه اسناد این دوران نشان می‌دهد که چگونه بیگانگان می‌توانند به دست خود ما حتی بدون اینکه بدانیم ایجاد تفرقه کنند. این مشکلی است که امروز هم در جامعه شاهد آن هستیم و کسانی سعی می‌کنند مثلاً از کنار هم قرار گرفتن نیروهای اصلاح‌طلب جلوگیری کنند.
امروز پس از ۶۵ سال، بازخوانی رویدادها و دستاوردهای آن دوره برای همگان به ویژه مدیریت سیاسی کشور آموزنده است. دکتر مصدق رهبر نهضت ملی ایران بدون تنش‌زایی در عرصه بین‌المللی با درایت و با استناد به قوانین بین‌المللی حقوق و منافع انسانی ملت ایران را استیفا و نفوذ و منافع ظالمانه بیگانگان به ویژه استعمار کهن انگلیس را قطع نمود. منش و بینش دکتر مصدق نه‌تنها الگویی برای مبارزان راه آزادی، استقلال و عدالت‌خواهی در ایران بوده است، بلکه شخصیت و روش‌های مدبرانه او در عرصه سیاست بین‌المللی مورد احترام و بررسی و تقدیر کارشناسان جهانی بوده است.
نهضت ملی ایران و ملی شدن صنعت نفت نه تنها به ملت ایران احساس خودباوری داد و یک تحول فرهنگی و بینشی در آن به وجود آورد بلکه در سایر کشورهای منطقه و نیز کشورهای آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین نیز الگو بود و در تحولات بعدی که در این کشورها به وجود آمد تأثیر به سزایی گذاشت. دکتر مصدق به عنوان یک شخصیت ملی و جهانی مطرح است. چنانکه چندین سال قبل در آمریکا یک کنگره جهانی برای بزرگداشت دکتر مصدق برگزار شد که شخصیت‌های جهانی مشهوری در آن حضور پیدا کردند و مقالات خود را در تجلیل از دکتر مصدق ارائه دادند. اهمیت کار مصدق هم به لحاظ منافع ملی ما و هم تأثیر جهانی بسیار قابل توجه است. وقتی جان فاستر دالس وزیر امور خارجه آمریکا با الهیار صالح سفیر وقت ایران در آمریکا در خصوص نفت ایران دیداری داشت، دالس به سفیر ایران ابراز کرد که بهتر است ایران با کشورهای آمریکا و انگلیس کنار بیاید. فاستردالس وقتی جواب شنید که مصدق اجازه نخواهد داد بیگانگان در امور ایران و نفت دخالت کنند و بهتر است آمریکا از کمک به انگلیسی‌ها خودداری کند و اجازه بدهد ایران نفت خود را بدون دخالت خارجی اداره کند، پاسخ صریح و دردناکی می‌دهد که: “اگر این منشور اصلی مصدق در ایران یعنی ملی شدن صنعت نفت عملی شود به مرور تمام کشورهای خاورمیانه و… به تقلید از ایران نفت کشورهای خود را ملی خواهند نمود و از این راه بزرگ‌ترین لطمه به سیاست و اقتصاد آمریکا زده خواهد شد”.
اما نسل امروز، به رغم همه سم‌پاشی‌ها و بی‌مهری‌ها همچنان او را خادم ملت ایران و صادق ارزیابی می‌کند و اندیشه سیاسی او را راهبرد مبارزات سیاسی ـ اجتماعی خویش و الگویی برای رفع موانع توسعه کشور پذیرفته است و با افتخار راه او را می‌پیماید.
منبع: ماهنامه تهران ویژه نوروز ۱۳۹۵