اکثریت مطلق نیروهای ملی-مذهبی، از استوارترین مبارزان آزادی‌خواه مصدقی و سالم‌ترین فعالان سیاسی بوده و هستند. دیدگاه کلی امروزی اینان در ایجاد یک حکومت دموکراتیک مشابه کشورهای آزاد غربی و بر مبنای جدائی دین از حکومت است. به این ترتیب امکان اتحاد اینان با سایر نیروهای ملی کاملاً وجود دارد
این نوشته تلاش می‌کند عقاید «نیروهای ملی-مذهبی» و جایگاه آنان در جبهۀ وسیع ملیون یا همان نیروهای مصدقی را مشخص نماید. فقط قبل از پرداختن به ادامۀ مطلب باید خاطر نشان شود تقسیم بندی فعلی ما از طیف ملی-مذهبی شامل دو بخش «نهضت آزادی ایران» و «گروه ملی-مذهبی» است. در این مطلب هرگاه منظور کل این نیروها باشد از اصطلاح ملی-مذهبی و هرگاه منظور به طور خاص گروه ملی-مذهبی باشد، از عنوان «گروه ملی-مذهبی» استفاده خواهد شد. به جرات هم می‌توان گفت مجموع این دو گروه امروزه اکثریت مطلق نیروهای ملی-مصدقیِ دارای گرایشات عمیق مذهبی و با جایگاه تشکیلاتی خارج از جبهۀ ملی ایران را پوشش می‌دهند.
در صفحات بعد تلاش می‌کنیم کلیات مسائل تاریخی مربوط به این گروه‌ها و آخرین مواضع شادروانان مهندس «مهدی بازرگان» دبیر کل اسبق نهضت آزادی ایران و مهندس «عزت‌الله سحابی» رهبر فقید گروه ملی-مذهبی را بررسی نمائیم. در بحث مواضع لازم به ذکر است که مرحوم بازرگان در سال 1371 آخرین مواضع‌شان را به شکل عمومی اعلام نمودند. مرحوم سحابی هم در چند سال آخر عمر در صدد بودند دیدگاه‌های گروه‌شان را به شکلی شفاف برای همگان بیان کنند و اینجانب در همین مورد از محضر ایشان بسیار فیض بردم. البته ریشۀ بحث ایشان با من به نگارش مقاله‌ای از سوی اینجانب برمی‌گشت که در آن برخی برداشت‌های اشتباه به همراه نقدها و پرسش‌هائی دربارۀ نیروهای ملی-مذهبی مطرح شده بود. خوشبختانه بعد از آن مطلب، آن بزرگوار برای کمک به روشن شدن مسائل و آگاه‌سازی افرادی چون اینجانب در اواخر سال 1386 پاسخ مکتوب و مشروحی را برای نگارنده ارسال نمودند. ایشان حتی به برخی سوالات تلفنی پاسخ داده و قراری هم برای مصاحبه گذاشتیم. ولی متاسفانه برخی اشتباهات اینجانب و از همه بدتر بحران انتخابات ریاست جمهوری 88 و مسائل متعاقب آن، موجب شد نتوانم استفادۀ کامل را از آن شرایط ببرم. به خصوص برخوردهای نیروهای امنیتی بعد از انتخابات، فضائی ایجاد کرد که چنان مباحثی کلاً راکد شدند. بیماری و بعد فوت ایشان در خرداد 1390 هم حسرت آن شرایط را برایم باقی گذاشت. با تمام این تفاسیر به جرات باید گفت بخش‌هائی از آن پاسخ می‌تواند به عنوان یک منبع مناسب برای شناخت حرکت ملی-مذهبی و آخرین دیدگاه‌های آن بزرگمرد استفاده گردد. به خصوص اینجانب در آن زمان مشغول تحقیق در این باره بودم و ایشان بزرگوارانه تلاش کردند مسائل شفاف شود چنانکه در همان پاسخ نوشته‌اند:
“روي سخنم با كل دوستان جبهه ملي است”
لذا به احتمال بسیار قوی اگر بحران 88 و ضایعۀ درگذشت‌شان نبود، ایشان آن دیدگاه‌ها را به شکل یک مطلب مستقل برای اطلاع همگان منتشر می‌کردند. دلیل روشن این مساله هم این است که حتی همان پاسخ را به برخی دوستان ملی-مذهبی ارائه نموده‌اند.
به این دلایل اینجانب تصمیم گرفتم با نگارش مقالۀ پیش رو، اشتباهات قبلی خودم را رفع نموده و نکات کلی نظرات آن شادروان را منتشر کنم. بدیهی است این سبک نیز برای خوانندگان محترم بسیار بهتر از خواندن مطلب حاوی پاسخ اشتباهات من است و حداقل باعث پرهیز از طولانی شدن بیهودۀ نوشته خواهد شد. از دوستان هم خواهشمندم با توجه به نگارش این مقاله، مطلب قبلی و پاسخ آن را نادیده بگیرند. به خصوص که تقریباً تمام نکات عمومی مهم آن پاسخ در همین مقاله لحاظ شده‌اند. امید که این نوشتار گامی در جهت شناخت بهتر نیروهای ملی مذهبی باشد.
جزوه کامل آقای مسیبیان به شکل پی دی اف اینجا و به شکل ورد اینجا در دسترس است
