مقدمه
دربردا شتی از سوره های “حوامیم” که در هفت سوره مؤمن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف آمد به روند شکل گیری، اوج گیری و سرانجام مجادله پرداخت. کنش ها، شخصیت ها و شرایط تعاملات به صورت فرآیندی در سوره ها تغییر می کرد و توسعه می یافت و روشهای برخورد و توصیه به پیامبر متناسب شرایط هر دروان نیز ارائه می شد.
بررسی ریشه و علل شکل گیری مجادلات در سوره های حوامیم روندی متناسب توسعه دورانها را داشت و روشهای اصلاح نیز بر این روال تنظیم می شد.
گفتمان توحید – شرک در حالت تعامل باورها و برخوردهای فکری – عقیدتی بود و بعضاً در سطح جامعه با رفتارهای متفاوت بروز پیدا می کرد ولی به برخوردهای فیزیکی منجر نمیشد.
در پایان اوج گیری مجادلات زمینه های تفکیک شخصیت ها فراهم شد و جریان شرک برای حفظ منافع خود نیاز به برخورد و حذف جریان توحید داشت. اگر گفتمان توحید پس از هجرت اولیه حذف نمی شد موجودیت آن محکم و گسترده می شد و لذا برای گفتمان شرک ضرورت برخورد فیزیکی پس از اوج مجادله مطرح شد.
همانطور که روند مجادله در ابعاد و عوامل مختلف بصورت فرآیندی در جامعه توسعه می یافت و ضرورت بررسی تبارشناسانه همه عوامل مطرح شد در دوران برخورد فیزیکی و بروز جنگ و سپس صلح نیز کلیه عوامل نظیر شخصیتها، جریانات، کنش گران، شرایط ، بروز عوامل جدید در دوران جدید نیز نیاز به بررسی تبارشناسانه دارند تا برداشتها به صورت تاریخی و فرآیندی صورت گیرد و برای تجارب آینده راهنمای قرائت های جدید باشند.
پس از جنگ ها و شکل گیری صلح شرایط کاملاً جدیدی ایجاد خواهد شد. پایان هر جنگ دو نکته مهم دارد یکی نحوه شکل گیری صلح و دیگری درس آموزی از شرایط جنگ به منظور بررسی نقاط ضعف درونی و اقدام به پاکسازی و اصلاح رفتارها جهت رشد انسان که همواره باید همه شرایط را به عنوان “ابتلا” دیده و با فرآیند “توبه ، اداب، منیت و انابه” به بازنگری و اصلاح با روش تبارشناسانه پرداخت.
سه سوره محمد، فتح و حجرات به بررسی آمادگی برای شرایط جنگی، ورود به صلح، بررسی اختلافات درونی و روش اصلاح رفتارها جهت ایجاد یک جامعه سالم به فهرست زیر می پردازد:
سوره محمد: آمادگی برای جنگ جهت حفظ موجودیت
سوره فتح : صلح و ضرورت پاکسازی درونی
سوره حجرات: کاهش اختلافات درونی ، اصلاح رفتار و ایجاد جامعه سالم
البته در این سه سوره بر بررسی کامل ابعاد دوران جنگ، صلح و درس آموزی نمی پردازد بلکه به طور اجمالی مرور می کند. جهت دریافت تبارشناسانه نیاز به بررسی فرازهای مختلف دوران جنگ، پس از جنگ و نحوه درس آموزی از آنها در سوره های مختلف و به مناسبتهای مختلف می باشد.
جنگ در قرآن
جنگ و قتال یکی از موارد مکرر طرح شده در قرآن است که نگاه مجرد و به دور از شرایط باعث برداشتی خاص و مجرد از آن خواهد شد.
پس از رهائی از دوران حصر در شعب ابوطالب نیروی مهاجر هجرت و به مدینه رسیدند و نحوه زندگی و تهدیدات جدید شکل گرفت. دشمن خارجی و اقوام بدوی در مکه و دشمن داخلی )یهودیان( در مدینه و اطراف شرایط جدیدی را شکل دادند و سایر دشمنان به تناوب یا ضرورت به این جریان متصل می شدند.
جنگها در دوران اولیه هجرت بسیار با دوران آخر متفاوت بودند. در سالهای اول برای حفظ موجودیت دستور به عدم اسیر گیری در جنگ بوده و قتال نیز توصیه شده تا دشمن احساس خطر نماید ولی در سالهای آخر به صلح و بخشش عمومی رسیده است.
جنگهای بدر، احد، احزاب، خیبر و فتح مکه و بسیاری جنگهای کوچکتر به بررسی شرایط رهبری، تفکیک مردم به جریانات مختلف، دستور اطاعت، عدم شخصیت پرستی، هویت و موجودیت غنایم، اسراء کنیز و برده، کمک مالی و لجستیکی، شهادت، افزایش یتیمان، نحوه نگرش به جنگ از نظر فکری، نحوه افزایش روحیه، اصالت و تکیه به ایمان و از همه مهمتر درس آموزی پس از جنگ از ضعفها و خطاهایی که دردوران پیش از جنگ و جنگ بروز کرده و نیاز به بررسی عمیق و اصلاح آن می باشد، پرداخته است قرآن اصولاً پس از ذکر هر داستان، تمثیل و یا جنگ به بررسی ضعفهای درونی و اصلاح پرداخته است که جهت گیری کلی آن انسان سازی می باشد.
قبل از ورود به کلیات سه سوره به منظور بررسی کلان و اجمالی شرایط جنگ، صلح و درس آموزی پس از آن به مرور قسمتی از دستآوردهای جنگ در سوره آل عمران پرداخته می شود تا ورود به بحث اصلی روشن تر صورت پذیرد.
محور اصلی سوره آل عمران فرآیند تکوین و شکل گیری رهبری و مدیریت جامعه است که به صورت عام برای افراد و خاص برای رهبران کاربرد دارد.
پاکسازی و تکوین شخصیت رهبران براساس بینش (کتاب)، دانش اجتماعی و تاریخی (ذریه، اصطفی، اجتباء، اتحاد و وحدت) و روش (صبر و تقوی، گریز از تعرفه و برخورد مستدل با دشمنان) تبیین شده است.
به نظر می رسد پس از تجربه بنی اسرائیل (سوره بقره) و تجزیه و تحلیل ریشه های وابستگیهای آنها که منجر به “هبوط” آنها شد ضرورتها و نیازها به دنبال ذریه جدیدی که متکی به فرآیند پالایش و پاکسازی (اصطفی) باشد بود. و این رسالت از بنی اسرائیل به آل عمران منتقل شد. بررسی تمثیلی تکوین شخصیت مریم، یحیی و عیسی در ژن سالم و طیب و طی کردن پروسه اصطفی و پراکندن آن حاکی از نحوه شکل گیری و پرورش رهبری و مصلحان دارد.
در این راستا به جهت پاکسازی و اصلاح به تجارب جنگ احد می پردازد که یکی از نقاط عطف درس گیری در جنگها می باشد.
جنگ احد مقابله گروه 700 نفری مسلمین با دشمن 5000 نفری آماده بود و این آمار فشار روانی زیاد به مسلمین وارد می کرد(1).
قبل از شروع جنگ فقر بر مهاجرین که خود به انصار فقیر اضافه شده بودند حاکم بود و جنگها نیز بار اضافی بر مردم وارد می ساخت و یهودیان فرصت طلب قصد ترویج ربا را داشتند و دشمنان نیروهایشان را با هدف دستیابی به غنائم بسیج کرده بودند.
شکست احد بار سنگین مالی و روانی بر مسلمین وارد کرد و عده ای در تجزیه و تحلیل آن قصد داشتند پیامبر را زیر سوال ببرند.
جهت افزایش روحیه مسلمین پیامبر به روز بدر اشاره می کند که با تعداد کم بشرط تقوی ، ایمان و مقاومت می توان پیروز شد(2).
در مقابل بحث ربای یهودیان قرآن بحث انفاق را مطرح می کند و در بررسی شکست، عامل اصلی را عامل درونی می داند و می گوید انسان باید “متقی” باشد تا بتواند این مراحل سخت را طی کند(3). به این منظور به انفاق در شرایط خوب و بد (سراء و ضراء) ، سارعوا الی المغفره (شتاب در پاکسازی)، کاظمین الغیط (فرو بردن خشم)، گذشت از ناملایمات و عدم عیب جوئی (عافین عن الناس) و احسان به جامعه (محسنین) توصیه می کند و برای کسانیکه خطاهای فاحش می کنند خط مشی خود آگاهی و بیداری (ذکر) پاکسازی از خطاهای دنباله دار (استغفرلذنوبهم) و پرهیز از تداوم و اصرار بر خطا می کند (4). این فرآیند نشان از این دارد که یکباره نمی توان بر ناملایمات و خطاها غلبه کرد بلکه شوندگی تدریجی و فرآیندی است. بعلاوه در این روال نباید سستی (تهنوا) و غصه (تحزنوا) به خود راه داد و شرط اصلاح مؤمن بودن و شدن در راه است. اگر قبل و در حین جنگ روحیه دادن یک عامل اساسی بود بعد از جنگ به منظور افزایش توان و روحیه و دوری از نوامیدی به شکل گیری روحیه می دهد و می گوید اگر به شما زخمی رسید (قرح) به دشمن نیز رسیده است این از
ضروریات است تا فرق مؤمن و ظالم روشن شود. جهت بدست آوردن آرامش و دلخوشی در زندگی و طی این فرآیند باید صبر داشت.
نکته مهم دیگر در جنگ رابطه رهبری – مردم است . در شرایط جنگی و بحرانهای عمده عموماً توصیه به وحدت در جامعه و اطاعت از رهبری می شود تا همه امکانات در یک راستا بسیج شود. با تاکید زیاد قرآن به وحدت و اطاعت در زمان جنگها ولی به پدیده دیگری نیز اشاره دارد. وقتی شایعه فوت پیامبر مطرح می شود و مسلمین نا امید می شوند قرآن می گوید نباید شخصیت پرست بود سستی کنید ، ضعف نشان دهید، خود کم بین باشید بلکه باید شکیبا بود ومبارزه کرد(5).
در جمع بندی و نتیجه گیری علل شکست در جنگ احد را قرآن تئوری توطئه و یا عوامل بیرونی نمی داند بلکه ضعف درونی، سستی، خود کم بینی و اختلاف و نافرمانی می داند(6). وقتی غنائم را دیدند و به منازعه و اختلاف در تنگه پرداختند و این آزمایشی بزرگ بود. در این حالت شما می گریختید د رحالیکه پیامبر شما را از پشت فرا می خواند ولی حالا که رنج و اندوه بر شما رسیده است غم نخورید و آگاه باشید(7). با درک این شرایط آرامشی حاصل شد و از یأس و خلاص شدند و عفو برقرار شد(8).
سپس به تبیین قتل در راه خدا اشاره می کند(9) و نهایتاً این دستآوردها را پایه آزمایش بعدی قرار میدهد. مشترکین پس از شکست دادن مسلمین در تنگه احد شادی کنان با بلند کردن بتها سر دست به ترک محل پرداخته و وقتی نزدیک مکه رسیدند فهمیدند چرا پیامبر و سایرین را نکشتند و جنگ را تمام نکردند! لذا برگشتند و پیامبر نیز دستور به تدارک جنگ داد و در محل حراء الاسو بر دشمن وارد و پیروز شدند.
سپس مجدداً به پاکسازی و جهت گیری توحیدی دعوت می کند و به موارد عدم اولیا گرفتن (عدم پذیرش سلطه کافران)، داشتن شخصیت و بالندگی، عدم بطانه گرفتن
عدم بخل، آزمایش به جان و مال و عدم وابستگی به جان و مال، خودسازی، تقوی و سایر ویژگیهای متقین که قبلاً ذکر شد(10).
در ادامه بحث به وحدت و شرایط حصول وحدت(11) می پردازد و روش استمرار در اکتساب شرایط توحیدی و پاکسازی در آن راه را صبر و تقوی، اطمینان قلب، قدرت اراده، سازماندهی وحدت، روش برخورد با مخالفان و نیروهای خودی تبیین می کند(12).
حال با این روایت جنگی نسبتاً کامل می توان به بررسی اجمالی و کلی رئوس سه سوره پرداخت و در مقالات بعدی هر سوره به صورت جداگانه مطرح خواهد شد.
سوره محمد، آمادگی شرایط جنگی برای حفظ موجودیت
در سال اول مسلمین تازه هجرت کرده بودند و انسجامی نداشتند ولی برای جنگ احساس قوی داشتند زیرا پس از دوران مکه و محاصره در شعب ابوطالب خود ساخته شده بودند و آرزوی جنگ داشتند. ولی بعلت عدم آمادگی دستور عدم گرفتن اسیر و قتال بوده تا دشمنان قصد حمله نکنند. بعلاوه دادن پیشنهاد صلح به دشمن را نهی کرده و مؤمنین را به اطاعت از پیامبر و انقاق تشویق کرده و انتقاد به مسلمانان فرصت طلب را که با دشمنان همکاری کرده را طرح می کند.
در این سوره در مورد کافرین که “صدعن سبیل الله” کرده اند که مانع از نزدیکی مردم به توحید می شدند و مؤمنین به عنوان بازیگران بحث شده است و به قشری از مؤمنین که ساده دل و یا فرصت طلب بودند نیز مفصل اشاره شده است و ویژگیهای آنها را در ابعاد فکری شرکت در جهاد، کمک مالی و غیره بحث کرده است که هنوز تبدیل به منافقین نشده اند.
در رابطه با جنگ توصیه های زیر به مؤمنین شده است:
1- شرکت در جنگ
2- انفاق
3- اطاعت از رسول
4- عدم ایجاد اختلاف
5- عدم گرفتن اسیر و قتال تا تسلیم و زمین گذاشتن سلاح
6- عدم ارائه پیشنهاد صلح و احساس برتری و عدم سستی
در این سوره به نقش انسان و اعمال او خیلی تکیه شده است و پیروزی در جنگ را منوط به شرکت در جنگ بعنوان ابتلاء مطرح کرده است و این را “مشیت الهی” خوانده است.
واژه های ” مشیت ، نصر و ابتلاء” باهم وارد نظام معنایی نقش انسان می شوند و در نظرگیری توأمان آنها نقش انسان را وزین و محور می کند.
سوره محمد اشتراکاتی با سوره انفال در موارد اطاعت از رهبری، انفاق، اخراج از دیار(مکه)، منافقین، کشتار، عدم صلح، اسیر، شدت عمل، زدن گردن و نفرت دارد.
سوره فتح: صلح و ضرورت پاکسازی درونی
سوره فتح در حدود سال 7 هجری و پس از انعقاد صلح حدیبیه با قریش مکه نازل شده است. نام سوره که فتح المبین است تحقق وعده الهی در پیامد سوره محمد بوده است.
بعلت صلح و عفو عمومی و گرویدن شمار زیادی به اسلام ضرورت پاکسازی به شدت طرح می شود.
این نوع صلح را بعضی ازبزرگان و یاران سرافکندگی می دانستند ولی پس از ورود به مکه و پیروزی مسلمین نتایج آن بهتر روشن شد. بازیگران سوره “مؤمنین – مؤمنات” و “مشرکین – مشرکات” هستند وزنها نیز در دروران جنگ نقش داشتند و بعداً بعلت توسعه شرایط در اجتماع مطرح شدند. جریان ساده یا فرصت طلب زیرک در سوره محمد حالا روشن می شود و به “منافقین – منافقات” نام گذاری می شود. اینها دائماً از شرکت در جنگ سر باز می زدند و عدم شرکت خود را با بهانه جوئی و حتی سعی در ایجاد شک در مسلیمن رواج می دادند.
در این دوران واژه های “ذنب، استغفار و نصر” محوریت پیدا می کند. که حاکی از پاکسازی خطاهای دنباله دار و مستمر است.
پاکسازی مستمر مشمول پیامبر نیز می شود و وقتی پیامبر در فرآیند پاکسازی است به تبع عام همه مردم و مؤمنین نیز چنین وظیفه ای را دادند.
پاکسازی خطاهای مکرر و تکرار شونده مبنای دریافتهای بعدی است که واژه “نصر” آمده است . لذا ملاحظه می شود که در نظرگیری واژه های مرتبط با هم نظام معنایی خاصی به سوره می بخشند.
مجموعه واژه های مرتبط دیگر در این سوره “سکینه، ایمان و تقوی” است که بیانگر آن است که در صورت درک ، پذیرش و اصلاح خطاهای مستمر و تکرار شونده آرامش بر انسان مستولی شده و با ایمان و جهت گیری بهتری حرکت خواهد کرد.
سوره حجرات: کاهش اختلافات، اصلاح رفتار و ایجاد جامعه سالم
پس از دوران جنگ و صلح نیاز به پرداختن موارد اختلاف درونی و کاهش آنهاست. دوران جدید با فرهنگ و رفتار قبل از جنگ و صلح تفاوت وارد و امکان تشدید اختلافات را دارد. لذا نیاز به قوانین جدید جهت تنظیم روابط است.
این سوره یکسال بعد از سوره فتح نازل شده است و اختلاف و جنگ بین مسلمانان را نمی پذیرد و توصیه به صلح براساس عدالت را کرده است.
توصیه زیاد با زبان سلبی و نهی مطرح شده است که حاکی از ضرورت حل اختلافات درونی دارد.
مجموعه واژه های مرتبط در این سوره به صورت “ظن ، تجسس و غیبت” آمده است که زیر بنای بهم ریختگی جوامع است و پرهیز از آنها به کمک “ایمان، تقوی و علم” مطرح شده است. این دیدگاه با درک توحید در واژه های “رحمت و رحیم” آمده است یعنی تلاش در جهت وارد شدن به فضای رحمت های جهان هستی و تنظیم رابطه عادلانه با آنها با التزام عمل به باورها (ایمان) و جهت گیری دائمی توحیدی (تقوی) با دانش و آگاهی (علم) امکانپذیر است. بازیگران سوره کافران، مؤمنان ومنافقان هستند.
نتیجه
بنابراین ملاحظه می شود که در سال اول هجری آماده باش جنگی جهت حفظ موجودیت اصل می باشد و در سالها آخر هجرت به سمت صلح میل می کند که حاکی از حرکت تدریجی جهت تثبیت موجودیت و کاهش جنگ و گرایش به صلح به مرور توسعه شرایط است. در دوران صلح به پاکسازی و پس از صلح به تدوین قوانین جدید جهت رفع اختلافات پرهیز از عواملی که به اختلافات دامن می زند اشاره دارد.
مجموعه فرآیند حاکی از شوندگی و انسان سازی تدریجی است و تمامی مسائل طرح شده فقط در راستای این محور دارای معنا می شوند وگرنه در نظرگیری آنها به تنهایی و تصیم آنها به صورت مجرد حالت خشونت در دوران جنگی را تداعی می کند و در دوران صلح فرآیند شوندگی را ملحوظ نخواهد کرد.
در نظرگیری تبارشناسانه عوامل ذی نقش از یکطرف و در نظرگیری مجموعه واژه های بکار رفته که یک نظام معنایی برای شوندگی انسان را طرح می کند به صورت توأمان باعث قرائت جامع خواهد شد.
پاورقی و منابع
(1) سوره آل عمران آیات 121 تا 175
(2) سوره آل عمران آیات 123 تا 126
(3) سوره آل عمران آیات 133 تا 141
(4) سوره آل عمران آیه 135
(5) سوره آل عمران آیات 144 تا 147
(6) سوره آل عمران آیه 165
(7) سوره آل عمران آیه 153
(8) سوره آل عمران آیه 157
(9) سوره آل عمران آیات 158 تا 165
(10) سوره آل عمران آیات 28،118،84،105،144،130،14،180،185،186،196، 14 تا 19 ، 15، 132 تا 139 ، 190 تا 194 و 64
(11) سوره آل عمران آیات 64، 101 تا 103
(12) سوره آل عمران آیات 64، 101 تا 103، 125، 126،186،200،20،159
