بحران شدید آب شیرین در غرب ایران، عراق، سوریه و ترکیه

نتایج مطالعه جدیدی که با استفاده از داده‌های ماهواره‌های اندازه‌گیری گرانشی ناسا انجام شده است، نشان می‌دهد که بخش‌های بزرگی از ناحیه کم آب خاورمیانه منابع آب شیرین خود را طی دهه گذشته از دست داده است.

محمود حاج‌زمان: نتایج مطالعه جدیدی که با استفاده از داده‌های ماهواره‌های اندازه‌گیری گرانشی ناسا انجام شده، نشان می‌دهد که بخش‌های بزرگی از ناحیه کم آب خاورمیانه منابع آب شیرین خود را طی دهه گذشته از دست داده است.

به گزارش ناسا، دانشمندان دانشگاه کالیفرنیا ایروین، مرکز پروازهای فضایی گودارد ناسا، و مرکز ملی تحقیقات جوی آمریکا کشف کرده‌اند که طی یک بازه 7 ساله که از سال 2003 / 1382 آغاز شده است؛ بخش‌هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران که در امتداد حوزه آبگیر رودخانه‌های دجله و فرات قرار دارند، 144 کیلومتر مکعب از کل ذخیره آب شیرین خود را از دست داده‌اند. (هر کیلومترمکعب معادل یک میلیارد مترمکعب و هر مترمکعب معادل هزار لیتر است، بنابراین 144 کیلومترمکعب معادل 144 میلیارد مترمکعب یا 144هزار میلیارد لیتر است) این میزان تقریبا معادل آب بحرالمیت (دریای مرده) در اردن است. به عقیده این دانشمندان، 60 درصد از این فقدان آب ناشی از استخراج آب زیرزمینی موجود در سفره‌های آب زیرزمینی منطقه است.

به گزارش خبرآنلاین،این یافته‌ها که قرار است مقاله آن در شماره این ماه مجله معتبر Water Resources Research منتشر شود، نتایج حاصل از یکی نخستین ارزیابی‌های جامع هیدرولوژیکی مربوط به ناحیه دجله–فرات–غرب ایران است. از آنجایی‌که به دست آوردن داده‌های زمینی در این مناطق دشوار است، استفاده از داده‌های ماهواره‌ای مانند داده‌های حاصل از ماهواره‌های دوقلوی آزمایش آب‌وهوایی و بازیابی گرانشی ناسا (GRACE) ضروری است. ماهواره GRACE تصویری جهانی از تغییرات منابع آبی تهیه می‌کند که ارزش بسیار گرانبهایی دارد؛ خصوصا زمانی‌که مشاهدات هیدرولوژیکی به طور مداوم به جمع‌آوری اطلاعات نمی‌پردازند و یا آنها را در خارج از محدوده مرزهای سیاسی در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند.

جی فامیگلیتی، محقق ارشد مطالعه مذکور و استاد هیدرولوژی دانشگاه کالیفرنیا ایروین می‌گوید: «داده‌های GRACE نشان از نرخ هشدار دهنده‌ای از کاهش ذخیره کلی آب در حوزه آبگیر رودخانه‌های دجله و فرات دارد. پس از هند، این حوزه دومین نرخ سریع از دست دادن ذخایر آب زیرزمینی را در جهان به خود اختصاص داده است. این نرخ به ویژه پس از خشکسالی سال 2007 / 1386 افزایش یافته است. در همین حال، تقاضا برای آب شیرین به طور مداوم رو به افزایش است و به دلیل تفاسیر مختلف از قوانین بین‌المللی، مدیریت آب در منطقه به صورت هماهنگ انجام نمی‌شود.»

خط‌کش آسمانی

فامیگلیتی می‌گوید که داشتن GRACE مثل این است که خط‌کش بزرگی در آسمان در اختیار داشته باشید. در یک ناحیه مشخص، کم یا زیاد شدن رفتن منابع آبی موجب تغییر جرم زمین می‌شوند، که بر روی شدت نیروی گرانشی محلی اثر می گذارد. با اندازه‌گیری متناوب گرانش محلی، GRACE نشان می‌دهد که منابع آبی هر منطقه با گذشت زمان چقدر تغییر کرده‌اند. وی می‌گوید: «در واقع در حال حاضر، GRACE تنها ابزاری است که به کمک آن ما می‌توانیم تغییرات منابع آب زیرزمینی را از فضا تخمین بزنیم.»

گروه محاسبه کرده است که حدود یک پنجم افت آب، ناشی از افزایش خشکی زمین و کاهش ذخایر برف است؛ که تا حدودی واکنشی به خشکسالی سال 2007 / 1386 است. از دست دادن آب‌های سطحی دریاچه‌ها و مخازن آبی نیز دلیل یک پنجم دیگر این کاهش آب است. اما دلیل اصلی این از دست رفتن آب که حدود 90 کیلومتر مکعب می‌شود، ناشی از کاهش آب‌های زیرزمینی است.

فامیگلیتی می‌گوید: «میزان آب کافی برای پاسخگویی به نیاز سالانه ده‌ها میلیون تا بیش از یکصد میلیون ساکن منطقه، به استانداردهای محلی استفاده از آب و میزان در دسترس بودن آن بستگی دارد.» وی می‌گوید زمانی که بروز خشکسالی میزان منابع آب سطحی در دسترس را کاهش می دهد، کشاورزان و سایر مصرف‌کنندگان آب به استفاده از منابع زیرزمینی رو می‌آورند. برای مثال، دولت عراق در واکنش به خشکسالی مذکور حدود 1000 حلقه چاه حفر کرد که البته تعداد بی‌شمار چاه‌های احتمالی حفر شده توسط مالکان زمین‌های منطقه را شامل نمی‌شود.

کیت واس، نویسنده نخست مقاله مذکور و متخصص سیاست‌گذاری آبی در مرکز مدل‌سازی هیدرولوژیکی دانشگاه کالیفرنیا ایروین که زیر نظر فامیگلیتی اداره می‌شود، می‌گوید: «مدیریت آب در خاورمیانه موضوع بسیار پیچیده‌ای است؛ ناحیه‌ای که هم اینک نیز با منابع محدود آبی و شرکای رقیب فراوانی مواجه است.»

فامیگلیتی می‌گوید: «خاورمیانه مقدار آب گذشته خود را در اختیار ندارد، و منطقه‌ای از جهان محسوب می‌شود که به دلیل تغییرات آب‌وهوایی میزان بارندگی کمتری را تجربه خواهد کرد. نواحی خشک جهان خشک‌تر خواهند شد. در نتیجه خاورمیانه و سایر نواحی خشک دنیا نیاز دارند که منابع آبی در دسترس خود را به بهترین نحو ممکن مدیریت کنند.»

مت رودل، نویسنده همکار مقاله از مرکز فضایی گودارد می‌گوید: «آب زیرزمینی مثل حساب پس‌انداز می‌ماند. برداشت از این حساب زمانی‌که به آن احتیاج دارید کار درستی است؛ اما اگر دوباره آن را پر نکنید، بالاخره روزی تمام خواهد شد.»